(ies lyK ivc pMjfbI
nftkkfr afqmjIq vloN 1996 dOrfn knyzy ivc Kyzy gey nftk kYmlUps dIaF
mwCIaF ivc knyzIan pMjfbI lokF dy jIvn dI pysLkfrI dI aflocnf kIqI geI hY.
ies lyK ivc pysL kIqy ivcfr isrP ies nftk jF nftkkfr qwk hI sImq nhIN,
sgoN ieh ivcfr bhu igxqI pMjfbI buwDIjIvIaF qy lyKkF vloN bfhr vsdy
pMjfbIaF pRiq apxfeI jFdI phuMc `qy vI ikMqU krdy hn. ieh lyK pihlI vfr
1997 ivwc isrjxf ivwc Cipaf sI. hux asIN ies nUM vqn dy vYWbsfeIt AuWpr
Cfp rhy hF qF ik ieh hor pfTkF qwk phuMc sky - lyKk)
ipCly idnI (nvMbr-dsMbr, 1996) knyzf dy muwK sLihrF, trFto, vYnkUvr,
aYzmMtn aqy kYlgrI ivc pMjfbI dy isrmOr nftkkfr zfktr afqmjIq dy nftk
kYmlUps dIaF mwCIaF dI pysLkfrI kIqI geI. knyzf dy pMjfbI rMgmMc ivc ies
nfl kfPI vDIaf hlcl hoeI qy ishqmMd siBafcfrk srgrmIaF ivc iek nvF AuqsLfh
dyKx ivc afieaf. ies nftk nfl knyzf dy pMjfbI rMgmMc dy inrMqr ho rhy
ivkfs ivc iek nvF kFZ sLfml hoieaf hY. sfnMU pUrI AumId hY ik afqmjIq
afpxIaF koisLsLF nfl knyzf dy rMgmMc ivc iesy qrHF Xogdfn pfAuNdf rhygf.
kYmlUps dIaF mwCIaF awT id®sLF vflf pUrf nftk hY ijs ivc sMgIq qy mMc-sjf
dIaF sfrIaF ivDIaF df XQfXog p®Xog kIqf igaf hY. knyzf/amrIkf ivc rih rhy
pMjfbIaF dy jIvn bfry afpxy nftk nMU kYlgrI dy rMgkrmIaF dy swdy `qy
afqmjIq ny afp hI zfierYkt kIqf hY. kYlgrI aqy aYzmMtn dy klfkfrF ny iek
vfr Pyr pMjfbI rMgmMc vwl afpxI p®iqbwDqf df inwGr sbUq idwqf hY aqy nfl
hI afpxI klf df BrpUr nmUnf pysL kIqf hY.
pMjfb dy nftkkfrF aqy inrdysLkF dI imlvrqoN nfl knyzf dy rMgkrmIaF vloN
ies qoN pihlF vI aijhIaF koisLsLF hoieaF hn. do sfl pihlF afqmjIq trFto
ivc rivMdr igwl dy ilKy nftk asIN hoey p®dysI dI inrdysLnf kr cuwky hn.
1996 ivc kyvl DflIvfl ny aYzmMtn dy klfkfrF koloN afpxy do nftk qrkflF aqy
kudysx iqafr krvfey aqy bhuq hI kfmXfbI nfl knyzf dy vwKry vwKry sLihrF
ivc pysL kIqy. sMn 1985 ivc gursLrn isMG ny vYnkUvr dy klfkfrF nUM lY ky
kuwJ nftk iqafr krvfey sn aqy pysL kIqy sn aqy Pyr 1995 dI PyrI smyN afpxy
hor nftkF dy nfl nfl knyzf/amrIkf dy jIvn bfry iek nftk sMqfp vI pysL
kIqf. knyzf dy pMjfbI rMgmMc ivc ieh inwgr vfDy hn aqy asIN sfry ies gwl
qy mfx kr skdy hF ik knyzf ivc pMjfbI rMgmMc lgfqfr ivkfs kr irhf hY aqy
ies ivc nvyN nvyN qjrby ho rhy hn. vYnkUvr, aYzmMtn qy kYlgrI dy nfl nfl
hux trFto ivc vI rMgmMc dIaF srgrmIaF hoxIaF sLurU ho geIaF hn. AuWpr
ivcfry nftkkfrF qoN ibnF pMjfb qoN hrcrn isMG, hrpfl itvfxf qy hor lok vI
smyN smyN knyzf ivc nftk krn afAuNdy hn qy sQfnk klfkfr AunHF ivc ihwsf
lYNdy hn. knyzf dy sQfnk nftkkfr vI lgfqfr srgrmI nfl nftk ilK qy kr rhy
hn. eyQoN dy suihrd rMgkrmIaF dIaF ienHF koisLsLF nfl pMjfb qoN bfhr
pMjfbI rMgmMc vfsqy knyzf iek ivlwKx kyNdr dy qOr qy sQfpq ho irhf hY.
ies ivkfs nMU hor vI qIKxqf nfl cwldf rwKx leI aqy ishqmMd idsLf vwl iljfx
vfsqy ieh jLrUrI hY ik asIN eyQoN dy jIvn bfry pysL kIqy mOilk nftkF df
pUrI suihrdqf qy gMBIrqf nfl noits leIey. AunHF dI pysLkfrI aqy nftkF ivc
pysL kIqy njLrIey qy ivcfrF df mulFkx krIey qF ik ieWQy isrP pMjfbI rMgmMc
ivkfs hI nf kry sgoN ajokI pMjfbI soc qy smfj nUM nroaf bxfAux ivc afpxf
Xogdfn vI pfvy. iesy ierfdy nfl asIN afqmjIq dy nftk kYmlUps dIaF mwCIaF
dyKx bfad afpxy ivcfr pfTkF nfl sFJy krn df mn bxfieaf hY.
zfktr afqmjIq sfzf sQfpq qy snmfnq nftkkfr hY. afqmjIq qy Auhdy sfQIaF
vloN kfPI dyr p®kfsLq kIqy jFdy rhy prcy mMcx rfhIN Aus ny rMgmMc dy Kyqr
ivc afpxy afp nMU iek gMBIr buwDIjIvI dy qOr qy vI sQfpq kIqf. Auh afpxy
kMmF vl inhfieq hI sMjIdf aqy suihrd iksm dI gMBIr phuMc apxfAuNdf hY.
afpxI ies phuMc sdkf Auh afpxy drsLkF aqy pfTkF koloN iek ivsLysL iksm df
siqkfr mMgdf aqy hfsl krdf hY. sfzy mn ivc vI Aus p®iq ieh siqkfr hY. qy
jdoN ies iksm dy ivakqI vloN rMgmMc ivc jF sfihq ivc koeI mOilk koisLsL
kIqI jfvy qF Aus koisLsL df Ausy sMjIdgI aqy suihrdqf nfl noits ilaf jfxf
cfhIdf hY.
nftk kYmlUps dIaF mwCIaF vwl sMjIdf iDafn dyx df ivsLysL kfrn ieh vI hY ik
ies ivc knyzf aqy amrIkf ivc rihMdy pMjfbIaF/BfrqIaF dy jIvn AuWqy
vwz-akfrI Jfq pfAux dI koisLsL kIqI geI hY. ies sMbMDI zf: afqmjIq 29
sqMbr, 1996 dI aMg®yjLI it®ibAUn ivc ies qrHF kihMdy hn:
“iek pIVHI dI QF ieh nftk cfr pIVHIaF dI gwl krygf ikAuNik ieh nftk
siBafcfrk qbdIlI dI smuwcqf nUM afpxy klfvy ivc lYNdf hY.
(Instead of
dealing with one generation, this play is going to address itself to all
the four generations because it embraces the entire gamut of cultural
transformation.)
sfnMU ies gwl df aihsfs hY ik koeI vI iek ikrq smfj dy sfry pihlUaF nMU
apxy ivc smyt nhIN skdI. pr afqmjIq ny ieh dfavf kIqf hY ik ieh nftk knyzf
ivcly pMjfbIaF dIaF siBafcfrk qbdIlIaF dI smuwcqf nMU pUrn rUp ivc pysL
krdf hY. kI nftk kYmlUps dIaF mwCIaF knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn aqy
siBafcfrk qbdIlIaF nUM smuwcqf ivc pysL kr sikaf hY? sfzf ivcfr hY nhIN.
afqmjIq vloN pysL kIqI qsvIr sfnMU sfzI qsvIr nhIN jfpdI. ieh qsvIr eynI
aDUrI aqy inrfsLfvfdI hY ik asIN AuWcI afvfjL ivc ieh kihxf cfhuMdy hF ik
ieh qsvIr sfzI nhIN hY. ies qsvIr ivc sfzf sO sfl df ieiqhfs sLfml nhIN
hY. ies qsvIr ivc sfzIaF hjLfrF dI igxqI ivc afpxy hwkF leI kIqIaF geIaF
jdojihdF sLfml nhIN hn. ies qsvIr ivc sfzIaF ies DrqI ivc lwgIaF jVHF df
shI ijLkr nhIN hY. eyQoN dy jIvn ivc sfzI sLmUlIaq df ijLkr nhIN hY.
knyzIan pMjfbI/BfrqI qy sfAUQ eysLIan kimAUintI ijs qrIky nfl knyzIan smfj
df atuwt ihwsf hY qy ijs qrHF nfl asIN ies kimAUintI ivc ivakqIgq pwDr qy
aqy kimAUintI dI pwDr qy inwq ihwsf pf rhy hF ies qsvIr ivc Ausdf nF
insLfn nhIN hY.
ieh drsfAux leI ik nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivc pysL kIqI qsvIr sfzI nhIN,
ies nftk nUM asIN iqMn ihwisaF ivc ivcfrFgy. swB qoN pihlF ieh dyKFgy ik
nftk ivc kI pysL kIqf igaf hY. dUjy ihwsy ivc asIN knyzIan pMjfbI jIvn dy
Auh pwK ivcfrFgy jo nftkkfr ny awKoN Auhly kIqy hn ikAuNik sfzy ivcfr
anusfr klfkfr jF lyKk smfj ivcoN jo cuxdf hY qy jo nhIN cuxdf, ieh dovyN
cyqMn PYsly huMdy hn aqy dovF dI ieko ijMnI mhwqqf huMdI hY. aMq ivc asIN
ies nftk ipwCy kMm krdI ivcfrDfrf jF soc dI gwl krFgy ijs dy afDfr `qy
lyKk smfj ivcoN smwgrI vrqx qy rwd krn dy PYsly krdf hY.
nftk ivc pysL kI kIqf igaf hY:
swB qoN pihlF asIN ies nftk ivc vrqy mYtfPr (rUpk) nUM leIey. ieh mYtfPr
(rUpk) sYmn (sflmn) mwCIaF ivc sMqfn AuqpqI sMbMDI pfey jFdy idlcsp vrqfry
nfl sMbMDq hY. ib®tyinkf iensfeIklopIzIey ivc idwqI jfxkfrI anusfr ieh
mwCIaF afpxI ijLMdgI dy iewk qoN iqMn sfl KuwlHy smuMdr ivc ibqfAux bfad
hjLfrF mIlF df sPr qYa krky afpxy jnm vflI CotI ndI `qy prqdIaF hn aqy
AuWQy aFzy dy ky mr jFdIaF hn. iehnF mwCIaF dy sMqfn AuqpqI sMbMDI ies
vrqfry nUM rUpk vwjoN vrqky afqmjIq ny nftk ivc pysL kIqf hY ik knyzf ivc
rih rhy pMjfbI vI iehnF mwCIaF vFg mrn leI pMjfb prqxf cfhuMdy hn. jF
pMjfb prq ky mrnf cfhuMdy hn. sfzy iKafl ivc ijs qrHF afqmjIq ny ies rUpk
nUM nftk ivc vriqaf hY Auh keI kfrnF krky smwisaf vflI gwl hY. swB qoN
pihlI gwl qF ieh hY ik ieh vrqfrf iekwlIaF kYmlUps dIaF mwCIaF dI hI
KfsIaq nhIN hY sgoN dunIaF dy hr ihwsy ivc imldIaF sYmn mwCIaF dI ieho hI
KfsIaq hY. ies krky ies gwl dI smJ nhIN pYNdI ik nftk ivc kYmlUps dI hor
kI mhwqqf ho skdI hY. AuQy pMjfbIaF dI vsoN vI eynI ijLafdf nhIN ik ieh nF
iksy qrHF sfzy nfl juiVaf hoieaf hovy. sYmn mwCIaF dy ies suBfa ivc not
krn vflI Kfs gwl ieh hY ik Auh afpxI jMmx vflI QF AuWqy aFzy dyx (afpxI
aglI pIVHI pYdf krn) afAuNdIaF hn nf ik mrn. pr ieh KfsIaq knyzf dy pMjfbI
afvfsIaF dy jIvn nfl iblkul myl nhIN KFdI. asIN qF afpxI aOlfd knyzf ivc
pYdf kr aqy pfl rhy hF. ies leI asIN pMjfb jf ky kI krFgy ikAuNik sYmn
mwCI qF isrP aOlfd jMmx afpxI jnm vflI QF AuWqy jFdI hY. ies qrHF jfpdf hY
ik afqmjIq nUM afpxy nftk ivc vrqy ies rUpk bfry shI igafn nhIN hY.
rUpk dy sMbMD ivc aglI gwl ieh hY ik afriQk, isafsI aqy smfjk p®siQqIaF
nfl bwJy afvfs (iemIgrysLn) dy vrqfry dI sYmn mwCIaF dI iek jIv-ivigafnI
(bfieElfjIkl) KfsIaq nfl qulnf Auh ivakqI hI kr skdf hY ijsnUM afvfs dy
vrqfry df bhuqf igafn nf hovy. mnuwK sdf qoN cMgy jIvn dI Bfl ivc iek QF
qoN dUsrI QF afvfs krdf irhf hY. iek rIport muqfbk awj 7 kroV (70 imlIan)
lok aijhy hn jo afpxf dysL Cwz ky dUsry dysL ivc rih rhy hn. hr sfl 10 lwK
lok pwky qOr AuWqy dUjy dysLF nUM afvfs krdy hn. Auh nvIN QF jf ky AuQoN
dy vfqfvrx, isafsI aqy afriQk hflqF anusfr cwldy hn, nvyN QF dIaF hflqF
nMU afpxy ivq muqfbk afpxy anusfr Zflx df Xqn krdy hn. ies Xqn ivc AuhnF
nUM iek drd BrI avsQf ivc dI lMGxf pYNdf hY. ies drd BrI avsQf ivc iek
pfsy AuhnF dI jMmx BON dIaF XfdF mrhm df kMm krdIaF hn aqy dUsry pfsy nvyN
QF nUM afpxy mUjb Zflx dy Xqn aqy jdojihdF AuhnF nUM hONslf idMdIaF hn aqy
drd GtfAux ivc mdd krdIaF hn. afpxI jnm BUmI nUM ipWCy Cwz ky afey iehnF
kroVF afvfsIaF df sfihq, ieiqhfs aqy siBafcfr gvfh hY ik ieh lok nvyN QF
AuWqy drd qF jrdy hn pr vfps nhIN prqdy. kI pMjfb ivc afey afrIaf lok mrn
Kfqr afpxI jnm BUMmI vfps prqy sn?
nvyN QF afvfs df drd jrnf, nvyN QF dIaF hflqF nUM afpxy mUjb Zflx leI
jdojihdF krnf afvfsIaF dI bhfdrI df p®qIk hY. knyzf dy pMjfbIaF dy ieiqhfs
ivc ies bhfdrI dIaF anykF AudfhrxF iml jFdIaF hn. iewkf duwkf lokF vloN
jjLbfqI pwDr qy kIqIaF gwlF jF vfps jfx dIaF koisLsLF nUM Cwz ky knyzf dy
pMjfbI iksy qrHF vI Auh mwCIaF nhIN hn jo mrn vfsqy ipMz jfxf locdIaF hn.
sfzy vfsqy ieh suJfa iek byQvypx qoN vfDU aihmIaq nhIN rwKdf ikAuNik sfnUM
1923 ivc afey sfDU isMG DfmI qy Ausdy nfvl dy pfqr mlUky ny smJf idwqf sI
ik asIN hmysLF diraf vFg awgy nMU vihxf hY mwCI vFg ipwCy nMU nhIN jfxf.
iesdf mqlb ieh nhIN ik sfzy kol ipMz dIaF XfdF nhIN jF asIN afqmjIq dy
kihx anusfr asloN msLInF bx gey hF. sfzy kol XfdF hn pr asIN diraf hF
sfzIaF XfrIaF qy irsLqy dirafvF nfl hn qy diraf kdI vfps nhIN muVdy. nfvl
mlUkf ivc mlUky nfl gwlF krdf iek bjLurg pfqr nwQf isMG kihMdf hY: “ies
(diraf) kol XfdF hn, pr ieh AunHF dy vihxF ivc nhIN vihMdf. ieh AunHF nMU
cuwpcfp afpxy ivc smytI vwgdf hY. BfvyN ieh XfdF ikMnIaF vI iqwKIaF aqy
qfjLf hox, ieh phfV vwl vfps nhIN jf skdf. iesy leI ieh gIq gfAuNdf smuMdr
ivc jf izwgdf hY.” ipCly sO sfl qoN knyzf ivc vs rhy pMjfbI lokF dy jIvn
vwl srsrI njLr vI quhfnMU eyho dwsygI ik ieh lok knyzf ivc lwgIaF afpxIaF
jVHF AuKfV ky kdI vI vfps jfx dI nhIN socxgy. ies leI afqmjIq vloN pysL
kIqI qsvIr Ausdy afpxy mn ivc sfzy leI ipafr qy hmdrdI dy njLrIey qoN sfzy
duwKF dI vfhI qsvIr qF khI jf skdI hY pr sfzy jIvn dI aslIaq dy ieh qsvIr
ikqy nyVy qyVy vI nhIN ZuwkdI.
nftk ivc afqmjIq ny siBafcfr dy sMdrB ivc gIq dI mOq dI gwl vI kIqI hY.
AunHF nMU qOKlf hY ik sfzf gIq mr igaf hY jF mr irhf hY. sfzf suJfa hY ik
gIq dI kdy mOq nhIN huMdI, gIq isrP bdldf hY. ipwCy ijhy ijpsIaF dy sMgIq
AuWpr bxfeI geI iek bhuq hI cricq zfkUmYNtrI iPlm lfCo zrom ies nukqy bfry
sLkqIsLflI sbUq pysL krdI hY. zfkUmYNtrI iPlm ivc ijpsIaF df gIq AuWqrI
Bfrq dy ielfky (rfjsQfn) ivcoN qurdf hY qy ikMny hI mulkF, bolIaF qy sdIaF
lMGx bfad vI Auh gIq dunIaF dy anykF ihwisaF ivc inrMqr gUMj irhf hY. kuJ
hI idn pihlF vYnkUvr dI iek rYstorYNt ivc gfAux vfly iek lolo nF dy ijpsI
dy spynI bolI dy gIq suxy. gIqF dI vwKrI bolI hox dy bfvjUd AusdI afvfjL
ivc kuJ BfrqI, pMjfbI sI jo quhfzI rUh nUM ihlf jFdf hY. Ausdy nF bfry
puwCx qy Auhny ikhf ik iesdf mqlb hY rYWz, jfxI ik lfl. lflI qy lflU sfzy
afm nfm hn qy Ausdf nF hY lolo. lolo ny sfnMU dwisaf ik Auh ipCly keI sflF
qoN pMjfb jfx dI ivENq bxf irhf hY qy cfhMudf hY ik Gwto Gwt iek sfl Auh
cMzIgVH jf ky rhy. Ausdy gIq dI ajy qwk mOq nhIN hoeI qy nf hI kdy hovygI.
ies rOsLnI ivc asIN kih skdy hF ik afqmjIq df ieh qOKlf, ik sfzy gIq dI
mOq ho jfvygI, bybuinafd hY aqy ies njLrIey nfl Auh kdI vI sfnMU shI qrHF
smJ nhIN skdf.
afpxy ies dfavy, ik afqmjIq ny sfzI aDUrI qsvIr pysL kIqI hY, nMU iswD krn
vfsqy hux asIN nftk ivc pysL kIqIaF smwisafvF qy pfqrF bfry ivsQfr ivc
crcf krFgy. nftk ivc knyzf vsdf iek pMjfbI pirvfr qy Aus nfl sMbMDq kuJ
hor pfqr pysL kIqy gey hn. pysL kIqy pirvfr ivc sLfml hn: hYrI isMG qy
AusdI pqnI ibMdr kOr, hYrI isMG df ibrD bfp, Ausdf puwqr ibwlU aqy AusdI
pqnI mYNzI qy AunHF df nvjMimaF puwqr. Ausdf puwqr rvI qy hYrI isMG df
BxoeIaf hrijMdr isMG. ies pirvfr nfl sMbMDq dUjy pfqr hn kYlI isMG, jYg
isMG, surjIq isMG qy rvI dI dosq kuVI imwkI. nftkkfr ny ienHF pfqrF rfhIN
knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn dI qsvIr pysL krn dI koisLsL kIqI hY.
hYrI isMG df ibrD bfp nvIN siQqI ivc afpxy afp nUM Zflx qoN asmrwQ aqy
afpxI nUMh qoN nfKusL hY. Auh ipwCy Cwzy KyqF bMinHaF dI Xfd ivc afpxf
idmfgI sMquln guaf bYTf hY qy pfglpn dI siQqI ivc ijsmfnI qOr qy eyQy
rihMdf hoieaf vI ipMz ivcr irhf hY. Auh afpxI siQqI nMU suDfrn leI ipMz dy
iek snyhI pirvfr dI kuVI iCMdI nMU vfjF mfr irhf hY. ieh bjLurg ies afs
ivc jI irhf hY ik Auh kdy nf kdy vfps prqygf. Ausdf puwqr hYrI isMG vI
aKIr ivc iesy PYsly qy phuMcdf hY qy kihMdf hY: “mYnMU lwgdf sfzf BfeIaf
vI kfmlUps dI mwCI af ijhVI asIN bysimMt ivc pf idwqI af. Auh qF jfxf
cfhuMdf muV ky AuWQy ijwQy jMimaf sI qF ik Auh sLFqI nfl mr sky’. afqmjIq
ny ies pfqr rfhIN knyzf ivc rih rhy pMjfbI bjLurgF dy jIvn nUM pysL krn df
Xqn kIqf hY. sfzy ivcfr anusfr ieh siQqI kuJ bjLurgF dI qF jLrUr ho skdI
hY pr bhu igxqI pMjfbI bjLurgF dI nhIN. bhuqy bjLurg jdoN afpxy knyzf
ivcly jIvn df qy ipCly jIvn df mukfblf krdy hn qF Auh hr vfrI eyQoN dIaF
hflqF nMU byhqr igxdy hn aqy eyQy hI itky rihx dy PYsly krdy hn. sfzy
bjLurg afpxIaF hflqF nMU ivakqIgwq pwDr `qy suDfrn dIaF anykF koisLsLF
krdy hn ijhVIaF lyKkF/nftkkfrF dy dyKx suxn ivc AunIaF nhI afAuNdIaF. pr
AunHF vloN BfeIcfry dI pwDr `qy kIqIaF koisLsLF dyKxIaF musLkl nhIN. qusIN
bVI afsfnI nfl aYzmMtn dy bjLurg pMjfbIaF vloN afpxy bYTx, imlx-iglx leI
bxfieaf sLfndfr QF dyK skdy ho. vYnkUvr ivc ipCly dhfky zyZ dhfky qoN vI
vwD smyN qoN pMjfbI bjLurg bfkfiedf kimAUintI sYNtrF ivc imldy hn. Auh
AuWQy afpxf sLuglmylf vI krdy hn qy bfkfiedgI nfl drpysL af rhy msilaF nMU
vI ivcfr aDIn ilafAuNdy hn qy sQfnk srkfrF/adfiraF qwk afpxIaF musLklF bVI
kfmXfbI nfl phuMcfAuNdy hn. vYnkUvr qy srI ivc bjLurgF ny afpxI vrqoN
vfsqy ikMny hI sQfn sQfpq kr ley hn. ienHF bjLurgF ivcoN ikMny ku bjLurg
hn jo vfps jfxgy jF jfx dI socxgy? sLfied hI koeI. iesdy mukfbly pMjfb ivc
isafxI Aumr dy bMidaF nMU kih dyvo ik Auh knyzf af skdy hn qF sMBv hY ik
vwzI igxqI ivc lok ieDr afAux df PYslf kr lYx. ies p®qwK idsdI scfeI nUM
pMjfb vsdy buwDIjIvI/lyKk/alock/nftkkfr ajy vI pqf nhIN ikAuN mMnx nUM
iqafr nhIN hn?
bjLurgF dy msly dy sMbMD ivc kyvl DflIvfl vloN pysL kIqy nftk qrkflF aqy
gursLrn isMG dy nftk sMqfp df ijLkr vI ieWQy kuQfvF nhIN hovygf. ienHF
dovF nftkF ivc vI bjLurgF dI smwisaf aqy Ausdy suJfey hwl knyzf ivc rih
rhy pMjfbI bjLurgF dI siQqI nfl myl nhIN KFdy. nftk sMqfp ivc bjLurg
pMjfbI joVf eyQoN dy hflfq ivc afpxy afp nMU Zfl nhIN sikaf aqy vfps jfx
df ierfdf kr lYNdf hY. ijvyN asIN pihlF ikhf hY ieh PYslf kuJ ivakqIaF df
qF ho skdf hY pr sfzI smuwcI pMjfbI kimAUintI dy bjLurg lokF df kdy nhIN
ho skdf. kyvl DflIvfl df nftk qrkflF jo iek mrfTI nftk sMiDaf Cfieaf dI
pMjfbI ivc pysLkfrI sI, iksy qrHF vI knyzf ivc rih rhy pMjfbIaF dy jIvn
nfl sMbMD nhIN rwKdf. Aus nftk ivc jo bihs pysL kIqI geI hY Auh hY ik bfhr
af vsy bwcy afpxy mF ipE nUM Buwl gey hn qy mF ipE kol KudksLI krn qoN
ibnF koeI hor cfrf nhIN hY. pMjfbIaF dI aslIaq ieh hY ik nf qF kuJ
iewkf-duwkf lokF nMu Cwz ky koeI afpxy mfipaF nUM Buwilaf hY qy nf hI
pMjfb vsdy mfpy kdy ies ivCoVy ivc KudksLI krn qwk jfxgy. pr iksy BulyKy
dy isLkfr kyvl DflIvfl ny vI ieh nftk ies qrHF pysL kIqf ik ijs qrHF Ausdf
sfzy jIvn nfl iswDf sMbMD hovy. vYnkUvr ivc Aus nfl ies sMbMDI kfPI ivcfr
vtFdrf vI hoieaf sI aqy bfad ivc sQfnk aKbfrF ivc ies nukqy Aupr kuJ bihs
vI cwlI sI.
nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivcly hYrI isMG dy pirvfr dy bfkI mYNbr vI knyzf
ivcly jIvn qoN afpo afpxI QF duKI hn. hYrI isMG qy AusdI pqnI dI muwK
smwisaf hY ik AunHF df Cotf puwqr rvI AunHF dy khy anusfr ivafh krfAux leI
rfjI nhIN ho irhf. hYrI isMG df BxoeIaf hrijMdr isMG afpxy kfrobfr ivc
kfmXfb aqy afpxy bwicaF nUM knyzf ivc anpVH rwK ky bVf KusLI jIvn bqIq kr
irhf sI pr dysoN afey jvfeI qy nUMh dy “DoKf‘ dy jfx kfrn hux Ausdf jIvn
vI nrk bx igaf hY. iesy qrHF surjIq isMG df roxf hY ik Ausdy bwicaF ny
knyzf ivc pVH ilK ky goiraF nfl ivafh krvf ilaf hY. ienHF sfry pfqrF rfhIN
afqmjIq ny ieh pysL krn df Xqn kIqf hY ik knyzf ivc pihlI pIVHI dy
pMjfbIaF dI muwK smwisaf AunHF dy bwicaF vloN AunHF dy khy anusfr ivafh nf
krfAuxf jF AunHF dy khy anusfr kIqy ivafhF df isry nf cVHnf hY. dUjy sLbdF
ivc pihlI pIVHI dy pMjfbIaF dy jIvn ivc dUjI pIVHI dy bwicaF dy ivafhF dI
smwisaf hI ieko iek smwisaf hY. iewQoN qwk ik pfqr jYg isMG dI smwisaf vI
ivafh dI hI hY qy Auh AuWcI AuWcI ro irhf hY ik dunIaF ivc kumyl swB qoN
burI sLYa hY. ieh ajIb ieqPfk hY ik knyzf dy keI dUjy (gory) lyKk jF
buwDIjIvI vI jdoN sfzy jIvn jF siBafcfr dI gwl krnI cfhMudy hn qF Auh muV
iGV ky ivafh vfsqy sfQI dI cox krn dy qOr qrIikaF jfxI ik sfzy rvfeIqI
mfipaF/irsLqydfrF vloN qih kIqy ivafhF (aryNjz mYirjjL) `qy hI af kyNdriq
huMdy hn. kuJ gory lyKkF vloN aijhf krn ipwCy kfrn smJ afAuNdf hY ik Auh
sfzIaF dUjIaF smwisafvF, ijhVIaF eyQoN dy arQcfry aqy smfijk p®bMD nfl
juVIaF hoeIaF huMdIaF hn, nMU awKoN Auhly krnf cfhuMdy hn. aijhf krn ipwCy
afqmjIq dI kI mnsLf hY sfzy pwly nhIN peI. Ausny ijs qrHF ies smwisaf nMU
pysL kIqf hY Aus qoN ieh p®Bfv pYNdf hY ik jy pMjfbI bwcy mfipaF dy khy
anusfr afpxy jIvn sfQI nhIN cuxngy qF ies df mqlb hovygf ik Auh afpxy
siBafcfr qoN dUr jf rhy hn qy nqIjy vjoN siBafcfr dI mOq ho jfvygI qy gIq
mr jfvygf. kI smuwcy siBafcfr dI gwl isrP ivafhF dI smwisaf nMU kyNdr bxf
ky kIqI jf skdI hY jF krnI jfiejL hY? sfzy iKafl ivc nhIN. ivafh dy qOr
qrIky siBafcfr df iek ihwsf qF jLrUr hY pr ieh eynf mhwqvpUrn nhIN ik ies
nUM siBafcfr df Durf bxf ky pysL kIqf jf sky. ivafhF df ivsLf AuNJ vI kfPI
guMJldfr hY jo vwKrI bihs dI mMg krdf hY ik ieh lkIr ikwQy vfhI jfxI
cfhIdI hY - kOmF/nslF drimafn? jfqF drimafn? ielfikaF drimafn? jmfqF
drimafn? - jF ik iensfnF ivcfly iensfnF duafrf vfhI koeI lkIr hoxI hI nhIN
cfhIdI? ieh nftk ienHF svflF ivc nf pYNdf hY qy nf pY skdf sI pr Pyr vI
ies ivsLy nMU kyNdrI ivsLf bxfieaf igaf hY.
aglf pfqr jo asIN ivcfrFgy Auh jYg isMG hY jo knyzf ivc vwsx vflf iek
pMjfbI kvI hY. Auh afpxy gwlbfq krn dy aMdfjL aqy msflydfr qyjL qrfr gwlF
kfrn sroiqaF df swB qoN mnpsMd pfqr ho inbVdf hY. nftk ivc ieh pfqr do
kfrj inBfAuNdf hY. iek hfsrs pYdf krn df aqy dUsrf knyzf dy pMjfbIaF dI
bOiDkqf dI p®qIinDqf krdf njLr afAuNdf hY. hfsrs pYdf krn dy mksd nfl
knyzf dy jIvn bfry Auh mKOlIaf pwDr qy hI ivcrdf hY pr afpxy jfqI jIvn
bfry aqy Bfrq ivcly jIvn qjrby bfry Auh ies kdr sMjIdf hY ik nftk dy bfkI
pfqrF vFg DfhIN roNdf hY. nftkkfr vloN pysL kIqf igaf ieh pfqr nftk ivc hr
pwKoN iek sPl pfqr hY. ieh drsLkF df mnprcfvf vI krdf hY qy sMjIdf ho ky
AunHF koloN hmdrdI vI p®fpq krdf hY. pr svfl pYdf huMdf hY ik nftkkfr ies
pfqr rfhIN kI pysL krn ivc kfmXfb huMdf hY? sfzy iKafl ivc ies pfqr rfhIN
nftkkfr ny knyzf ivc ilKy jf rhy sfihq bfry aqy eyQoN dy pMjfbIaF dy bOiDk
pwDr bfry afpxy ivcfr pysL kIqy hn jo nftk dI bfkI aDUrI qsvIr vFg aDUry
aqy gYrsMjIdf hn. nftk ivc pysL jYg isMG dI kivqf dy kuwJ nmUny hfjLr hn:
hr moV qy hr loV qy; kcnfr ijhIaF gorIaF
mwTy syk qy irwDIaF, ijAuN duwD dy ivc qorIaF
icVIaF vFgU AuWzdIaF, KMz dIaF ieh borIaF.
AusdI “AuWqr amrIkf” nF dI kivqf dIaF ieh lfienF sroiqaF nMU bfg bfg kr
idMdIaF hn. pr ies lMbI kivqf df kuwJ ihwsf sux ky nftk df nOjvfn pfqr rvI
jYg isMG nMU svfl krdf hY ik knyzf dy pMjfbI kvI knyzf bfry kivqf ikAuN
nhIN ilKdy? Auh jfnxf cfhuMdf hY ik knyzf dy kvI aijhI kivqf ikAuN nhIN
ilKdy jo ieh drsfey ik knyzf dy pMjfbI mihsUs ikvyN krdy hn. ies svfl bfry
jYg isMG df jvfb hY ik knyzf dy pMjfbI mihsUs hI nhIN krdy. Auh afriQk
msilaF qy irsLqydfrF nMU eyDr swdx dy JmyilaF ivc ies kdr ruwJy hoey hn ik
AunHF kol mihsUs krn df smF hI nhIN. jYg isMG dy ieh ivcfr vI sroiqaF nMU
kfPI p®Bfvq krdy hn. pr ies pfqr rfhIN knyzf dy sfihq dI jo qsvIr pysL
huMdI hY Auh sfzy ivcfr ivc iksy qrHF vI shI nhIN mMnI jf skdI. afqmjIq
Kud iek sfihqkfr hY qy Aus koloN ieh svfl puwCxf iksy qrHF vI gYr-suBfivk
nhIN ik kI Aus ny knyzIan pMjfbI sfihqkfrF dI qy eyQy rcy jf rhy sfihq dI
ieh qsvIr iemfndfrI nfl pysL kIqI hY? ies bfry awgy cwl ky hor gwl krFgy.
kYlI isMG ies nftk ivc iek aijhf pfqr hY jo jIvn dy duwKF ivc Psy dUjy
lokF vfsqy moZf bxdf hY. ieh pfqr nftk ivcly bfkI pfqrF dy gYr ivigafnk
ivcfrF df bdl aqy jIvn df hF pwKI njLrIaf pysL krn df Xqn krdf hY pr
smuwcy nftk ivc ieh pfqr asloN hI ingUxf (ienisgnIPIkYNt) ho ky rih igaf
hY. nftk ivcly dUjy pfqrF dy jIvn ivclf roxf Doxf jF nFh pwKI pihlU eynf
BfrU hY ik ies pfqr dI hF pwKI afvfjL sroiqaF qwk pUrI qrHF phuMcdI hI
nhIN. Audfhrx vjoN asIN pVHfeI dy sMbMD ivc kYlI isMG aqy brijMdr isMG dy
iehnF sMvfdF nUM dyK skdy hF:
brijMdr isMG: kYlI isMhF guwsf nf krIN. qyry kol cfr slMzr gwzI qy Auh vI
iek. sfzy Gry iqMn KVHIaF qy sfrIaF awT slMzr. qyrf Gr vI ajy mfrtkyj Qwly
qy afpxIaF bysmMtF vI ikrfey qy aqy Gr vI PrI. Pyr dws kI PYdf eyQoN dI
pVHfeI df?
kYlI isMG: hF afh qF qyrI gwl TIk af.
ies Auprly zfielfg qoN asIN kI smJIey ik iek pVHy ilKy qrksLIl (afqmjIq ny
dfavf kIqf hY ik Ausdf ieh pfqr rYsLnilst pfqr hY) ivcfr Dfrf rwKx vfly
pfqr kYlI isMG kol brijMdr dI ies dlIl df koeI jvfb hI nhIN? Auh iks iksm
dI buwDI df mflk hY? kI knyzf ivc vsx vfly buwDIjIvI eynI hI buwDI rwKdy
hn ik Auh pVHfeI dy hwk ivc koeI dlIl hI pysL nf kr skx, Kfs kr awj dy
ienPrmysLn eyjL dy jLmfny ivc? kI ieh sfzy knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn dI
shI qsvIr hY jF afqmjIq dy afpxy mn ivc AuWkrI sfzI koeI qsvIr? dUjI pIVHI
dI pVHfeI sMbMDI asIN awgy cwl ky hor ivcfr pysL krFgy.
surjIq isMG nF df pfqr knyzf ivcly KflsqfnIaF dI p®iqinwDqf krdf hY.
nftkkfr ies pfqr nMU vI pysL krn ivc pUrI qrHF kfmXfb hoieaf hY. ies pfqr
dI sqhI soc, PokI iksm dI nfhrybfjI aqy anYiqkqf drsLkF nMU AusdI aslIaq
qoN BlIBFq jfxU krvf idMdI hY. pr sfzy leI dyKx vflI gwl ieh hY ik nftkkfr
ies pfqr rfhIN drsLkF sfhmxy sfzy jIvn df ikhVf pwK AuGfV irhf hY. ies
pfqr df swB qoN vwzf rosf hY ik Ausdy bwicaF ny ieDr pVH ilK ky goiraF nfl
ivafh krvf ley hn. Auh kihMdf hY: “afpF kI Kwitaf inafxy pVHf ky? myrI DI
ny gorf ivafh ilaf qy muMzf mym nMU leI iPrdf. myrI kul qF bx geI
aMg®yjL.” ies sdmy ny AusnUM afpxy siBafcfr bfry iPkrmMd kr idwqf hY qy
siBafcfr nMU bcfAux Kfqr Auh KflsqfnI bx igaf hY: “mYN vI iesy leI hux
PYslf kr ilaf hY ik bfkI dI sfrI Aumr eysy kMm ‘c eI lf dyxI; myrf twbr qF
ruVH igaf pr mYN kOm nhIN ruVHn dyxI[”surjIq isMG dy ienHF ivcfrF nMU
BfvyN kYlI isMG afpxI hF pwKI soc nfl kuJ hwd qwk inKyDx dI koisLsL krdf
hY. pr ies gwl dI smJ nhIN pYNdI ik nftkkfr ienHF pfqrF koloN siBafcfr dy
ruVHn dy qOKly nMU pysL krn leI pVHfeI dy iKlfP ies iksm dy ivcfr ikAuN
pysL krf irhf hY. pVHfeI sMbMDI ies iksm df hAUaf iksy smyN kuVIaF dI
pVHfeI ilKfeI dy sbMD ivc pMjfb ivc lokF dy mnF ivc huMdf sI hux qF sLfied
AuQy vI nf hovy. trFto jF vYnkUvr ivc aijhI soc iksy iewky-dwuky ivakqI jF
twbr dI qF ho skdI hY, eyQy vsdy pMjfbI lokF dI bhu igxqI ies soc dI DfrnI
nhIN khI jf skdI.
ies ihwsy dy aKIr ivc asIN ies nftk ivc pysL kIqy nOjvfn pfqrF bfry gwl
krFgy. iek id®sL ivc rvI, ibwlU qy AusdI nvivafhI mYNzI kfPI smF qy iekwly
drsLkF sfhmxy pysL huMdy hn. ies id®sL ivc rvI afpxI BfbI nfl ijhVy mKOl
krdf hY jF krn dI nfkfmXfb koisLsL krdf hY Auh knyzf dy ies Aumr dy bwicaF
drimafn sfzy dyKx ivc qF nhIN afey. bMbeI bxIaF pMjfbI dIaF iPlmF vFg ies
id®sL df aslI jIvn nfl koeI sbMD hI nhIN juVdf lwgdf. rvI afpxI BfbI awgy
mwQf tykx leI izwgdf bVf Bwdf qy ajIb lwgdf hY ijs `qy hws skxf sMBv nhIN.
ies iksm dy mKOl jF vrqfry qF sLfied hux pMjfb ivc vI nf huMdy hox, ijhdy
bfry asIN eynf nhIN jfxdy pr asIN eynf jLrUr jfxdy hF ik knyzf ivc aijhf
kuJ afm nhIN huMdf.
eysy id®sL df bfkI coKf ihwsf rvI ibwlU qy mYNzI nMU ieh gwl dwsdf hI lf
idMdf hY ik inafgrf Pfl qwk phuMcx leI ikhVI sVk lYxI hY. kfPI koisLsL krn
dy bfvjUd vI asIN ies id®sL df koeI mksd nhIN smJ sky isvfey ies dy ik
nftkkfr dI qmMnf sI ik Auh eyQoN dI dUjI pIVHI nMU pysL kry. pr dUjI pIVHI
afps ivc kI gwlF krdI hY, ikAuN krdI hY, df nftkkfr nMU ielm nf hox krky
Auh PjLUl iksm dIaF gwlF ivc id®sL pUrf krdy hn. ies ivc koeI sLwk nhIN ik
nftkkfr dUjI pIVHI nMU mMc qy pysL krn ivc kfmXfb ho igaf pr ijhVI qsvIr
sfzy sfhmxy rwKI AusnMU iksy qrHF vI shI mMnxf sMBv nhIN.
iek hor id®sL ivc asIN rvI qy AusdI dosq kuVI imwkI nUM dyKdy hF. ieh
id®sL nftk ivc swB qoN vwD nftkI hY qy iesdI pysLkfrI vI kfPI p®BfvsLflI
sI. pr eyQy vI sfzI smwisaf AuhI hY ik nftkkfr ny jo eynI kfmXfbI nfl pysL
kIqf hY, Auh hY kI? ies id®sL ivc nftkkfr ny knyzf ivc jMmy ply iek nOjvfn
muMzf qy kuVI pysL kIqy hn. pr AunHF dy ivcfrF dI twkr qoN jfpdf hY ik
muMzf iewkIvI sdI ivc ivcr irhf hY qy kuVI aTfrvIN ivc. muMzf pUry df pUrf
pwCmI kImqF ivc grwisaf hoieaf qy kuVI AuhI rUVIvfdI pMjfbx ik jIvn ivc
ipafr isrP iek nfl qy sdf leI kIqf jFdf hY. imwkI rvI nMU imhxf idMdI hY:
“qUM nF lYNdf ieMzIan vYilAUjL df pr qyry aMdr kuwt kuwt ky Biraf hoieaf
knyzf qy amrIkf [[[ qUM zyZ sfl qoN myry nfl Kyz irhF. mYN smJdI rhI ik
qyry aMdr scmuwc pMjfb leI drd af. myrf vihm sI ik qMU pwCm dy gMd qoN
bcxf cfhuMdF.”
sfzy leI ieh PYslf krnf musLikl hY ik ieh zfielfg knyzf ivc jMmI plI kuVI
bol rhI hY ik jF iksy ihMdI iPlm dI hIroien. asIN mMndy hF ik eyQy aijhIaF
kuVIaF vI hoxgIaF. pr ijhVI kuVI iksy hfx dy muMzy nfl zyZ sfl qoN KuwlHy
qOr qy dosqI kr rhI hovy qy Aus nfl hmibsqr vI ho rhI hovy qy Auhdy dUjy
kuVIaF nfl irsLqy bfry vI jfxdI hovy, Auh AuprlI iksm dy zfielfg nhIN
bolygI. Auh rvI qoN PYslf qF jLrUr mMgygI pr Auhdy ivcfr ieh nhIN hoxgy.
ies id®sL qoN sfzI Dfrnf ieh bxdI hY ik nftkkfr nMU eyQoN dy dUjI pIVHI dy
muMizaF kuVIaF bfry shI jfxkfrI nhIN. jy huMdI qF Auh ipafr sMbMDI
siBafcfrk kdrF kImqF dI twkr pysL krn vfsqy eyQoN dy jMmy kuVI muMzy nMU
kdy nf vrqdf. ieh twkr dUjI pIVHI dy bwicaF qy pihlI pIVHI dy mfipaF
drimafn vfpr rhI hY. qy aslI mslf eyQy jMmIaF kuVIaF nMU drpysL hY ik
AuhnF nMU AuhnF dy bxdy hwk, jfxI ik muMizaF dy brfbr pUrI afjLfdI nhIN
idwqI jf rhI. knyzf ivc jMmIaF qy plL rhIaF pMjfbI kuVIaF vwKo vwKry qrIky
nfl ies smwisaf nfl iekwlIaF dukwlIaF qy keI vfrI jQybMd ho ky vI jdojihd
krdIaF hn pr ijs qrIky nfl nOjvfnF nMU ies nftk ivc pysL kIqf igaf hY
aijhI iksy siQqI jF smwisaf df JOlf vI nhIN pYNdf.
Pyr vI ijs qrHF nftkkfr ny ieh siBafcfrk tkrf pysL kIqf hY Auh afpxy afp
ivc bVy idlcsp svfl KVHy krdf hY. nftkkfr ny imwkI nMU hI ikAuN pMjfbI
kdrF kImqF leI qVpdI idKfieaf hY rvI nMU ikAuN nhIN? kI ieh Ausdy mn ivc
CupI mrd p®Dfn Bfvnf hY ik sfzy muMzy qF BfvyN “Krfb” ho jfx, jfxI ik
pwCmI kdrF kImqF ivc cly jfx pr kuVIaF nf AuWDr jfx?
ies nftk ivc kI kuwJ pysL nhIN kIqf igaf
siBafcfr, mIzIey aqy sfihq nUM prKx leI vrqI jFdI kirtIkl iQAUrI anusfr
sfihqk rcnf iek drpx vFg nhIN huMdI, ijs ivc smfj dI koeI “ajLfd scfeI”
p®qIibMbq huMdI hY, sgoN sfihqk rcnf iek spft lfeIt df kMm krdI hY ijs dI
mdd nfl lyKk ny smfj dy kuwJ qwQF nUM AuBfiraf aqy rusLnfieaf huMdf hY.
iesdy nfl hI spft lfeIt dy Gyry qoN bfhrly qwQF nUM hnHyry ivc rwiKaf
huMdf hY. ikhVy qwQF nUM spft lfeIt ivc rwKxf hY aqy ikhVy qwQF nUM spft
lfeIt qoN bfhr rwKxf hY, ies dI cox lyKk krdf hY. AusdI ieh cox hI AusdI
rcnf df swc pYdf krdI hY. dyKx vfilaF nUM Ausdf pysL kIqf swc ies krky
swcf lwgdf hY ikAuNik AuhnF nUM ies rOsLnI dy Gyry qoN bfhr hnHyry ivc
mOjUd hor qwQ idKfeI nhIN idMdy. jy dyKx vfilaF nUM hnHyry ivc mOjUd qwQ
vI idKfeI dyx qF Aus rcnf df swc bdl jfvygf. ies gwl nUM hor spsLt krn leI
asIN iek Audfhrx dI mdd lYNdy hF. mMn lAu rylvy mjLdUr afpxIaF qnKfhF
vDfAux aqy kMm dIaF hflqF nUM suDfrn leI hVqfl kr idMdy hn. ies hVqfl bfry
rcnf krn vfly rcnkfr keI qrHF dy swc pysL kr skdy hn. jy ies hVqfl nUM
kOmI ihwqF dy ivruwD idKfAuxf hY qF lyKk ies hVqfl kfrn rylvy qoN hox vflI
afmdn dy bMd hox nfl srkfrI KjLfny nUM pYx vfly Gfty, Zoaf ZuafeI dy sfDnF
dy Pyl hox kfrn dysL dy vpfr nUM hox vfly nuksfn, iek QF qoN dUjI QF jfx
leI afm lokF nUM afAux vflIaF musLiklF afid vrgy qwQF nUM afpxI spft lfeIt
hyT ilafky AuBfrygf. iesdy nfl nfl Gwt qnKfh kfrn pYdf hoeIaF mjLdUrF dIaF
qMgIaF, rylvy mYnyjmYNt vwloN mjLdUrF nfl kIqy BYVy vrqfAu afid vrgy qwQF
nUM spft lfeIt qoN bfhr hnHyry ivc rwKygf. qy jy lyKk ny ies dy Ault swc
isrjxf hY qF Auh mjLdUrF dIaF qMgIaF, mYnyjmYNt dy BYVy vrqfAu nUM spft
lfeIt aDIn ilafeygf aqy hVqfl kfrn srkfrI KjLfny qy pYx vfly Bfr afid vrgy
qwQF nUM spft lfeIt qoN bfhr jF mwDm rOsLnI ivc rwKygf.
AuWpr spsLt kIqI Dfrnf aDIn ieh jLrUrI ho jFdf hY ik jy asIN iksy rcnf dy
swc nUM smJxf hY qF asIN Aus rcnf dI spft lfeIt aDIn afey qwQF nUM GoKx dy
nfl nfl Aus rcnf dI spft lfeIt dy Gyry qoN bfhr rih gey jF Cwzy gey qwQF
vwl vI iDafn dyeIey. ies leI hux asIN knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn dy AunHF
qwQF vwl iDafn dyvFgy ijhnF nUM kYmlUps dIaF mwCIaF nftk ivc awKoN Auhly
kIqf igaf hY.
swB qoN pihlF asIN knyzf dy pMjfbIaF dy sfihq, igafn aqy soc bfry gwl
krFgy. ies nftk df pfqr jYg isMG iek kvI hY. ies krky sfzy iKafl ivc Auh
nftk ivc knyzf dy pMjfbI sfihq, igafn, bOiDkqf aqy soc dI p®qIinDqf krdf
hY. Aus vwloN ilKI geI kivqf dy ijs qrHF dy nmUny ies nftk ivc pysL kIqy
gey hn aqy ijs qrHF df Aus df afcrx pysL kIqf igaf hY AusqoN ieh p®Bfv
pYNdf hY ik knyzf df sfihq aqy sfihqkfr iek koJy mjLfk aqy byhUdgI qoN vwD
kuwJ vI nhIN hn. asIN ieh mMndy hF ik ijs qrHF df kvI ies nftk ivc pysL
kIqf igaf hY Aus qrHF dy kvI knyzf ivc hn, Aus qrHF dy kvI pMjfb ivc vI hn
qy hr QF aqy hr jLbfn ivc huMdy hn. pr sfzf svfl hY ik kI jYg isMG vrgy
kvI knyzf dI p®qIinDqf krdy hn? jvfb hY nhI. jy asIN knyzf ivc ipCly 25
sfl qoN ilKI jf rhI kivqf aqy smuwcy sfihq vwl suihridqf nfl dyKIey qF
asIN dyKdy hF ik knyzf dy sfihqkfr gMBIrqf nfl knyzf ivc pMjfbIaF nUM pysL
afAuNdy msilaF bfry gwl kr rhy hn. nslvfd, aOrqF dIaF smwisafvF, pIVHIaF
ivckfr pfVf, pMjfbIaF nUM kMmF qy afAuNdIaF smwisafvF dI gwl knyzf dy
pMjfbI sfihq ivc afm imldI hY. ijwQy ieh sfihq knyzf ivc pMjfbIaF dy jIvn
ivc afAuNdIaF musLiklF dI gwl krdf hY Aus dy nfl hI knyzIan pMjfbIaF vwloN
iehnF musLiklF dy hwl lwBx leI kIqy jFdy XqnF aqy jdojihd dI vI gwl krdf
hY. (knyzIan pMjfbI sfihq bfry ies qrHF dy ivcfr vtFdry nUM hor ivsQfr nfl
jfnx leI pMjfbI lyKk mMc vYnkUvr vwloN p®kfisLq ikqfb “knyzf df sfihq aqy
siBafcfr” pVHI jf skdI hY.) sfihq dy nfl nfl isafsI aqy smfjk pwDr AuWqy
vI knyzIan pMjfbI lok afpxIaF smwisafvF dy hwl leI lgfqfr Xqn krdy af rhy
hn. pr ies nftk ivc ies swB kfsy nUM awKoN Auhly kIqf igaf hY. jy ies nftk
ivc iehnF gwlF df iKafl rwiKaf jFdf qF kI ies nftk df swc ieh hI huMdf jo
Aus ivc pysL kIqf igaf hY?
ies qoN agFh asIN ies nftk ivc knyzf ivc pMjfbIaF dI dUjI pIVHI dy jIvn dy
AuhnF pwKF dI gwl krFgy ijhnF nUM ies nftk ivc awKoN Auhly kIqf igaf hY.
ijvyN pihlF dwisaf igaf hY ik ies nftk ivc moty rUp ivc ieh dwisaf igaf hY
ik sfzI dUjI pIVHI dy muMzy “ply buafiejL” vFg inwq nvIN kuVI lwBdy iPrdy
hn aqy kuVIaF iehnF muMizaF dI Kyz df isLkfr huMdIaF hn qy mfXUs ho
roNdIaF hn. ies qoN agFh nftk ieh kihMdf hY ik sfzy nOjvfnF dI ies soc
kfrn mfipaF aqy bwicaF ivckfr nf imtx vflf pfVf hY. kI sfzI nOjvfn pIVHI
dI ijLMdgI isrP sYks duafly hI GuMmdI hY? jvfb hY nhIN. awj ies gwl dy
sbUq QF pr QF mOjUd hn ik sfzI nOjvfn pIVHI knyzf dy isafsI, siBafcfrk,
smfjk aqy afriQk jIvn ivc pUrI srgrmI nfl sLfml ho ky afpxy leI aqy afpxy
BfeIcfry leI snmfnXog QF bxfAux dy Xqn kr rhI hY aqy Aus ivc kfmXfb vI ho
rhI hY. Audfhrx leI bI[ sI[ ivc pMjfbI/BfrqI BfeIcfry ivcoN bxn vfl pihlF
aYm[ aYl[ ey[ moa shoqf dUjI pIVHI ivcoN hY. Ausdf nF bI[ sI[ ivc pMjfbI
bolI nUM dUjI bolI df drjf duafAux ivc moZI BUimkf inBfAux vfilaF ivc iek
Kfs QF rwKdf hY. iesy qrHF awj asIN ikMny hI nOjvfnF nUM isafsI Kyqr ivc
srgrm dyK skdy hF aqy ikMny hI AuWcpwDrI srkfrI ahuidaF `qy sQfpq hn.
isafsI Kyqr qoN ibnF sfzy nOjvfn hr iksm dy p®oPYsLn, vpfrk qy qknIkI
KyqrF ivc vI vwzIaF mwlF mfr rhy hn. Auh eyQoN dy siBafcfrk, sfihqk qy
KyzF afid dy KyqrF ivc vI bVI srgrmI nfl XqnsLIl hn. Audfhrx leI sMn 1996
dI AulMipk ivc jfx vflI knyzf dI BlvfnF dI tIm ivc dUjI pIVHI df iek
pMjfbI vI sLfml sI qy knyzf dI grfs hfkI dI tIm ivc pMjfbIaF df kfPI dyr
qoN bol bflLf irhf hY.
nOjvfnF bfry gwl kridaF ies nftk ivc sfzI dUjI pIVHI dIaF kuVIaF df iksy
iksm df Xogdfn nhIN idKfieaf igaf. ies nftk ivc Auh isrP afpxy hfx dy mrdF
qoN ivafh dI kuimwtmYNt hI mMgdIaF hn. asl ivc dUjI pIVHI dIaF sfzIaF
nOjvfn kuVIaF bhuq kuwJ gOlxXog kMm kr rhIaF hn. asIN afpxy qjrby (vYnkUvr
swQ aqy vYnkUvr ivc huMdIaF hor srgrmIaF dy afDfr `qy) anusfr kih skdy hF
ik knyzf dy isafsI, smfjk, sfihqk jIvn ivc dUjI pIVHI dIaF kuVIaF/aOrqF
dUjI pIVHI dy muMizaF/mrdF nfloN ijLafdf suihrdqf aqy vcnbwDqf nfl
sLmUlIaq krdIaF hn. ieh jfnx leI vYnkUvr qo inkly mYgjLIn aMkur dy aMk,
trFto qoN inkldy mYgjLIn dIvf aqy mFtrIafl qoN inkldy mfsk srfey afid dy
aMkF nUM piVHaf jf skdf hY.
nftk ivc pysL kIqf igaf pIVHIaF ivclf pfVf bhuq hI sfDfrn pwDr qy pysL
kIqf igaf hY. ieh gwl swc hY ik keI gwlF ivc pihlI aqy dUjI pIVHI dI socxI
df Prk AuhnF dy afpsI irsLiqaF ivc qxfa pYdf krdf hY ijvyN ik hr jgHf qy
hr smyN huMdf hI hY. pr ies dy nfl hI ieh gwl vI swc hY ik knyzIan jIvn dy
ikMny hI aijhy pwK hn, msly hn, ijhnF ivc dUjI pIVHI pihlI pIVHI nfl moZy
nfl moZf joV ky kMm krdI hY. Audfhrx leI, vYnkUvr ivc sYks islYksLn (ilMg
cox) sMbMDI cwly Gol dI gwl kIqI jf skdI hY. ies Gol nUM jQybMd krn aqy
AusdI agvfeI krn vflIaF aOrqF ivc vwzI igxqI dUjI pIVHI dIaF nojvfn aOrqF
dI sI. ies jdojihd ivc sLfml dUjI pIVHI dIaF kuVIaF/aqy aOrqF nfl kIqI
gwlbfq qoN sfzf ieh p®Bfv bixaf hY ik dUjI pIVHI pihlI pIVHI dy drd, KusLI
aqy qjrby nUM smJxf cfhuMdI hY aqy knyzIan jIvn dy ikMny hI KyqrF ivc dUjI
pIVHI pihlI pIVHI nfl sFJ mihsUs krdI hY. sfzI dUjI pIVHI dy nOjvfnF dI
ijLMdgI dy ieh pihlU ies nftk ivc awKoN Auhly kIqy gey hn.
pihlI pIVHI dy pMjfbIaF vloN afpxy bwicaF dI pVHfeI sMbMDI pysL kIqy
njLrIey dI gwl jo asIN pihly ihwsy ivc CohI sI hux hor ivsQfr ivc krdy hF.
brijMdr isMG afpxy bwicaF vloN ijLafdf nf pVHn AuWqy KusL hY ikAuNik Ausdf
ivcfr hY ik jy Ausdy bwcy ijLafdf pVH jFdy qF AuhnF ny Ausdy afigafkfr
nhIN sI rihxf. surjIq isMG dy bwcy pVHy hoey hn pr Auh vI ies gwloN
nf-KusL hY ikAuNik Aus dy bwicaF ny goiraF nfl ivafh krvf ilaf hY. bysLwk
nftk df iek hor pfqr kYlI isMG iehnF dohF dy ivcfr dy Ault gwl krn dI
koisLsL krdf hY pr nftk ivcoN smuwcf p®Bfv ieh AuBrdf hY ik knyzf dy
pMjfbI afpxy bwicaF nUM bhuqI ividaf dyx dy hwk ivc nhIN ikAuNik AuhnF nUM
zr hY ik pVH ky AuhnF dy bwcy mfipaF dy afigafkfr nhIN rihxgy aqy ivgV
jfxgy. iesnMU Auh afpxy siBafcfr qoN dUr cly jfx df nfm idMdy hn.
sfzy iKafl ivc ieh vI knyzf dy pMjfbIaF bfry pUrf swc nhIN hY. knyzf ivc
pMjfbIaF df ieiqhfs ieh dsdf hY ik AuhnF ny afpxI aglI pIVHI nUM agFh pVHn
leI sdf p®yiraf hY. knyzf ivc 1920ivaF dOrfn rih rhy pMjfbIaF dy jIvn bfry
sfDU isMG DfmI dy ilKy nfvl mlUkf ijs df asIN pihlF ijLkr kr cuwky hF, ivc
pMjfb dy ipMzF qoN afey “anpVH” pMjfbI mlUky nUM vfr vfr AuWcI ividaf hfsl
krn leI p®yrdy hn. knyzf dy bhuigxqI pMjfbI afpxy bwicaF dI pVHfeI leI hr
qrHF dI kurbfnI krn leI iqafr hn. sLfied ieh ies leI hY ik pihlI pIVHI dy
pMjfbIaF nUM Gwt pVHy ilKy hox krky jF AuhnF dI pVHfeI dI knyzf ivc kdr nf
hox krky keI qrHF dy ivqkry aqy aOiKafeIaF df sfhmxf krnf ipaf hY. nfl hI
awj asIN jfxkfrI Xuwg ivc jI rhy hF. anpVH bMdf vI ies gwl dI mhwqqf smJdf
hY qy cfhMudf hY ik Ausdy bwcy jIvn dy pMD leI pUrI qrHF iqafr hox. ies
leI Auh afpxy bwicaF nUM vwD qoN vwD pVHfAuxf cfhuMdy hn aqy ies leI kuwJ
vI krn nUM iqafr hn. afpxy bwicaF dI pVHfeI dy iPkr vjoN hI bI[ sI[ dy
skUlF ivc pMjfbI bolI nUM dUjI BfsLf df drjf idvfAux vrgf kMm sMBv ho
sikaf hY. nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivc ies gwl nUM awKoN Auhly kIqf igaf
hY. jy ieh nftk ies gwl df iDafn rwKdf qF kI ies nftk df swc Auh hI huMdf
jo ies ivc pysL kIqf igaf hY?
hux asIN ies nftk ivc ijLkr kIqy do pfqrF kuldIp isMG aqy ismrn kOr bfry
gwl krFgy. ieh dovyN pfqr mMc AuWqy nhIN afAuNdy pr AuhnF df nftk ivc
ijLkr hY. kuldIp isMG ny ihMdusqfn ivc ieMjnIairMg kIqI hoeI hY aqy ismrn
kOr ny zfktrI. ismrn kOr brijMdr isMG dy Gwt pVHy lVky Drm isMG nfl ivafh
krvf ky knyzf phuMcdI hY aqy kuldIp isMG brijMdr isMG dI Gwt pVHI lVkI
imMdo nfl ivafh krvf ky knyzf phuMcdf hY. pr ieQy afky AuhnF nUM k®mvfr
Drm isMG aqy imMdo afpxy afpxy Xog nhIN lwgdy. ies leI Auh AuhnF dohF nUM
Cwz jFdy hn aqy iekwTy rihx lwgdy hn. ies ijLkr nfl nftk ivc knyzf ivcly
brijMdr isMG aqy Ausdy pirvfr dI hYNkV aqy mUrKqf nUM Aujfgr krn dI kfmXfb
koisLsL hY. pr ies ijLkr nfl bwJf hoieaf swc hor vI hY jo ies nftk ivc
awKoN Auhly kIqf igaf hY. Auh swc hY ihMdusqfn dy pMjfb ivclIaF Auh
afriQk, smfjk, siBafcfrk aqy iB®sLt siQqIaF ijhnF kfrn ieMjnIairMg aqy
zfktrI dI pVHfeI kr cuwky nOjvfn muMzy kuVI nUM afpxy qoN Gwt pVyH ilKy
pMjfbI-knyzIanF nfl ivafh krfAux leI aqy iehnF ivafhF nUM knyzf afAux leI
pOVI dy qOr AuWqy vrqx leI mjbUr hoxf pYNdf hY. jy nftk ivc jF nftk ilKx
smyN ipCokV ivc iehnF siQqIaF df iDafn rwiKaf huMdf qF kI ies nftk df swc
Auh huMdf jo ies ivc pysL kIqf igaf hY? sfzy iKafl ivc nhIN. nftk ivc
ijLkr kIqI ies Gtnf dy vfprn ipwCy knyzf dIaF siQqIaF ijLMmyvfr nhIN hn
sgoN pMjfb ivclI iB®sLtqf BrI afriQk, isafsI aqy smfjk siQqI ijLMmyvfr hY.
asIN iewQy pMjfb aqy knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn nUM alihdf alihdf krky iek
dUjy nUM imhxy dyx dy krm ivc nhIN pYxf cfhuMdy pr ieh jLrUr kihxf cfhuMdy
hF knyzf ivcly pMjfbIaF dy ikMny hI msly hn ijhnF nUM iekwly knyzf dy
sMdrB ivc rwK ky nhIN smiJaf jf skdf sgoN AuhnF nUM smJx leI smuwcy pMjfbI
siBafcfr dy sMdrB ivc dyKxf pvygf. ijhVf vI lyKk iehnF msilaF nUM iekwly
knyzf dy sMdrB ivc rwK ky dyKygf, Auh shI qsvIr pysL krn dI QF aDUrI qsvIr
hI pysL kr skygf. ies nftk ivc vI aijhf hI hoieaf hY.
nftk ipwCy kMm krdI soc/ivcfrDfrf
ijvyN asIN pihlF mMn cuwky hF ik asIN afqmjIq nMU iek iemfndfr qy suihrd
nftkkfr mMndy hF. sfzy ivcfr ivc Aus ny jo qsvIr pysL kIqI hY Auh knyzf dy
pMjfbIaF bfry AusdI afpxI phuMc anusfr bxI qsvIr hY. Aus ny afpxI vloN jo
shI mihsUs kIqf Auh hI pysL kIqf hY. pr AusdI pysL kIqI qsvIr aqy sfnMU
sfzI afp idsdI qsvIr ivc eynf Prk ikAuN hY? suafl ieh AuWTdf hY ik ies
nftk dy lyKk ny knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn dy AuWpr ibafny qwQF nUM awKoN
Auhly ikAuN kIqf? ieh gwl smJx leI sfnUM ies nftk dy ipCokV ivc kMm krdI
soc/ivcfrDfrf dI insLfndyhI krnI pvygI. iek lyKk iksy smfj jF BfeIcfry nUM
ikMny hI vwKry vwKry p®fpq njLrIey jF id®sLtIkoxF nfl dyK skdf hY. ijs
id®sLtIkox jF njLrIey nfl Auh dyKygf, Ausdy anusfr swc AusnUM idKfeI
dyvygf. ies leI jLrUrI ho jFdf hY ik iksy rcnf ivc pysL kIqy swc nUM smJx
leI asIN Aus rcnf dy ipCokV ivc kMm krdI soc/ivcfrDfrf nUM jfxIey. ies dy
nfl hI ieh vI jfxIey ik lyKk dIaF Aus BfeIcfry p®qI pUrb DfrnfvF kI hn.
sfzy iKafl ivc ies nftk ipWCy kMm krdI soc nUM bsqIvfdIaF vloN afpxIaF
bsqIaF dy lokF p®iq apxfeI ivcfrDfrf jF bsqIvfdI ivcfrDfrf df nfm idwqf jf
skdf hY. bsqIvfdI ivcfrDfrf nUM hoNd ivc afAux leI sYNkVy vrHy lwgy aqy
smyN smyN ies soc/ivcfrDfrf ivc qbdIlIaF afAuNdIaF rhIaF. ies
soc/ivcfrDfrf dIaF mOty qOr AuWqy ieh KfsIaqF hn: 1) bsqIaF ivc rihx vfly
lok bsqIvfdI lokF dy mukfbly GtIaf jF pwCVy hoey hn; 2) bsqIaF dy lok
bsqIvfdI lokF nfloN Gwt qrk vfly hn jF qrk ivhUxy hn; 3) bsqIaF dy lok
bsqIvfdI lokF nfloN ipafr krn dI Gwt Xogqf rwKdy hn; 4) bsqIaF dy lokF df
koeI siBafcfr nhIN jF bsqIaF dy lokF df siBafcfr pCiVaf hoieaf hY. iesdy
nfl bsqIaF dy lokF df koeI ieiqhfs nhIN jo ieh drsf sky ik AuhnF ny vI
smyN smyN afpxy afly duafly dIaF hflqF nfl sMGrsL kIqf hY, lVfeI lVI hY;
5) bsqIaF dy lokF kol afpxf koeI igafn nhIN jF bsqIaF dy lokF df igafn
purfxf aqy rvfieqI iksm df hY; 6) bsqIaF dy lok bwicaF vrgy hn; 7) bsqIaF
dy lok afpxy msly afp nijwTx dy kfbl nhIN hn; 8) jy bsqIaF dy lokF aqy
bsqIaF ny qrwkI krnI hY qF AuhnF nUM bsqIvfdI lokF AuWqy inrBr hoxf pvygf
afid. (ieh jfxkfrI jy aYm blft dI pusqk dI kOlOnfeIjLrjL mfzl afP df vrlz
`qy aDfrq hY)
iehnF KfsIaqF ivcoN ikMnIaF hI KfsIaqF nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivc lwBIaF
jf skdIaF hn: 1) ieh nftk pysL krdf hY ik knyzf dy pMjfbIaF kol koeI igafn
nhIN. nftk ivclf kvI pfqr, jo knyzf dy pMjfbI buwDIjIvIaF, ilKfrIaF dy
p®qIinD vwjoN dyiKaf jf skdf hY, bVIaF PjLUl iksm dIaF kivqfvF ilKdf
idKfieaf igaf ijhnF df knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn nfl koeI sMbMD nhIN ijs
bfry asIN pihlF ivcfr kr cuwky hF; 2) knyzf dy pMjfbIaF kol qrk nhIN. ies
hI kfrn ies nftk ivc Auh afpxIaF smwisafvF nUM qrk pUrn ZMg nfl ivcfrn dI
QF roeI jFdy hn; 3) knyzf dy pMjfbIaF df siBafcfr mr cuwkf hY. ies sMbMD
ivc vI mr cuwky gIq dy hvfly nfl pihlF hI gwl kIqI jf cuwkI hY; 4) knyzf
dy pMjfbI ipafr nhIN kr skdy. Auh isrP msLInF bx gey hn aqy AuhnF dy bwcy
AuhnF dy ipafr qoN vFJy rih gey hn. ieQy asIN ieh kihxf cfhuMdy hF ik nftk
ivc pysL kIqy ies dfavy ivc kuwJ hwd qwk scfeI hY. pr ieh scfeI iekwly
knyzf dy pMjfbIaF qy lfgU nhIN huMdI sgoN srmfeydfrI/KpqkfrI smfj ivc rihx
vflf hr nfgirk ies df isLkfr hY. ipCly pMj Cy sflF qoN ilbrlfeIjysLn hox
kfrn ihMdusqfn ivc vI KpqkfrI siBafcfr df hmlf viDaf hY. ies hmly aDIn
pMjfb df mwDvrg (ijs ivc bhuqy buwDIjIvI aqy p®oPYsr vI sLfml hn) vI iek
cUhy dOV ivc sLfml ho igaf hY. ies leI KpqkfrI smfj ivc rih rhy ivakqI dI
ies cUhy dOV nUM vwzy p®sMg ivc dyKx dI loV hY nf ik knyzf dy pMjfbIaF nUM
gYr-mnuwKI sfbq krn leI ijvyN ik ies nftk ivc kIqf igaf hY.; 5) knyzf dy
pMjfbIaF df jdojihd Biraf koeI ieiqhfs nhIN; 6) afpxIaF smwisafvF dy hwl
leI knyzIan pMjfbI pMjfb vwl qwkdy hn.
bsqIvfdI lokF vwloN bsqIaF dy lokF dy jIvn nUM AuWpr dwsy ZMg nfl pysL krn
ipwCy jo kfrn huMdf sI Auh sI bsqIaF AuWpr afpxy rfj nUM shI iswD krnf aqy
ieh pysL krnf ik bsqIaF dy lokF nUM bsqIvfdI goiraF dI loV hY. bsqIvfdI
gory bsqIaF dy lokF dy msilaF df hwl dy skdy hn. AuhnF dI ijLMdgI nUM
AuWnqI aqy KusLhflI vwl iljf skdy hn. nftk kYmlUps dIaF mwCIaF vI kuwJ
kuwJ aijhf krn dI koisLs kr irhf hY. ieh nftk vI ieh suJfAuNdf hY ik knyzf
dy pMjfbIaF nUM drpysL msilaF dy hwl pMjfb rihMdy buwDIjIvIaF, sfihqkfrF
aqy nftkkfrF dy kol hn. aijhf iswD krn leI ieh jLrUrI sI ik knyzf dy
pMjfbIaF dy sfihq, igafn, isafsI jdojihd dy ieiqhfs aqy bOiDkqf nUM
nkfiraf jfvy. aqy sfzy ivcfr ivc ies nftk ny aijhf hI kIqf hY.
iewQy nftkkfr dI knyzf dy pMjfbIaF bfry bxI pUrb Dfrnf nUM jfx lYxf vI
jLrUrI hY ijs vfsqy asIN nftkkfr vwloN ihMdusqfn tfeImjL ivc cmn afhUjf
nUM idwqI ieMtrvIAU ivcoN kuwJ ihwsy pysL krFgy. ies ieMtrvIAU ivc nftkkfr
knyzf dy pMjfbIaF bfry ies qrHF kihMdf hY: “swTivaF aqy swqrivaF ivc knyzf
jfx vfly pMjfbIaF ivcoN bhuqy grIb, anpVH, hlvfhk jF byhunry mjLdUr sn
ijhVy ihMdusqfn ivc BuwKy mr rhy sn[”ies hI ieMtrvIAU ivc nftkkfr agFh
kihMdf hY, “mYN nslvfd bfry bhuq kuwJ suxdf huMdf sI; pr mYnUM AuWQy aijhf
kuwJ nhIN idisaf.”
pihlI gwl, jy asIN knyzf ivc pMjfbIaF dy afvfs dy ieiqhfs nUM qwQF dy
afDfr AuWqy dyKIey qF sfnUM ieh pqf lwgdf hY ik knyzf ivc 1970ivaF ivc
afAux vfly pMjfbIaF ivcoN bhuigxqI pVHI ilKI sI. bhuqy lok
kfljF-XUnIvirstIaF ivcoN pVHdy ieWQy afey sn. ikMny hI lok aiDafpk, Coty
aPsr sn aqy ikMny hI lok srkfrI nOkrIaF krdy afey sn. 1970ivaF ivc afey
bhuqy lokF df ipCokV pyNzU sI (ies qrHF lwgdf hY ik afqmjIq horIN pyNzU
hox nUM anpVH hoxf smJ rhy hn) aqy iehnF ivcoN bhuqy CotI jF drimafnI
iksfnI nfl sMbMiDq sn. ieh swc hY ik iehnF ivcoN bhuqy lokF dIaF afriQk
musLiklF sn aqy AunHF df eyQy afAux df muwK kfrn afriQk hI hY pr Auh BuwKy
sLfied nf mrdy hox - BuwKy vfsqy hvfeI jhfjL dI itkt K®Id skxf sMBv nhIN
huMdf. jy pMjfb ivc vsdy pMjfbIaF aqy knyzf ivc vsdy pMjfbIaF ivckfr pVHy
ilKy lokF dy anupfq df mukfblf krnf hovy qF knyzf hr hflq ivc AuWqy
afvygf, jfxI ik ieQy pVHy ilKy pMjfbIaF df anupfq pMjfb nfloN ijLafdf hY.
nslvfd dy sMbMD ivc asIN eynf hI kihxf cfhFgy ik afpxy myjLbfnF dI Cqr
Cfieaf hyT kuwJ mhIny knyzf iPr ky quhfnUM knyzf ivcly nslvfd dy drsLn
nhIN ho skdy. hF jy qusIN eyQy afpxI ijLMdgI nUM jIx leI loVINdy qrwdd Kud
afpxy isr qy kro qF qusIN pihly mhIny hI nslvfd dy keI ichry dyK skogy.
asIN eyQy ies ieMtrvIAU ivwcoN do ibafn hI pysL kIqy hn pr asl ivc ieh
sfrI ieMtrvIAU hI pVHn vflI hY. ies ieMtrvIAU df 70-80 p®qIsLwq ihwsf
knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn bfry glq iksm dIaF pUrb DfrnfvF aqy ibafnF nfl
Biraf ipaf hY. Audfhrx vjoN, Auh knyzf ivc pMjfbIaF dI vsoN bfry iek bVI
idlcsp pr ajIbo grIb Dfrnf pysL krdf hY:
“vYnkUvr dy iksfnF aqy trFto dy snaqI kfimaF dy mukfbly qyl nfl BrpUr
kYlgrI aqy aYzmMtn dy ielfikaF dI kimAUintI aYzvFsz hY; iesy qrHF socx
vfly (iQMikMg) pMjfbI sYskftUn ivc rihMdy hn.
(Against the farmers in
Vancouver and industrial labour in Toronto, in the oil-rich region of
Calgary and Edmonton, the community is comparitively advanced; likewise,
thinking Punjabis are settled in Saskatoon).
ies AuprlI Dfrnf df kI afDfr hY? “aYzvFsz” qoN afqmjIq df kI Bfv hY? ieh
qF afqmjIq hI dws skdf hY. pr asIN ajy qwk afpxy afp nUM ies qrIky nfl
nhIN dyiKaf sI. hux ies dy iswty vjoN jF qF asIN Aus dI Dfrnf nMU swc mMn
lvFgy qy afs krFgy ik kdoN sYskftUn ivcoN “aYzvFsz” qy iQMikMg” pMjfbI af
ky sfzI agvfeI krdy hn qy jF afps ivc lVnf sLurU kr dyvFgy ik sfzy ivcoN
kox “aYzvFsz” hY qy kOx nhIN - bsqIvfdIaF dI purfxI cfl vrgI gwl bxygI ik
nhIN. KYr[[[
sfzy iKafl ivc ies nftk ivc knyzIan pMjfbIaF dI aDUrI aqy icwb-KVwbI qsvIr
pysL krn ivc nftkkfr dIaF iehnF pUrb DfrnfvF df vwzf hwQ hY. ies qrHF
jfpdf hY ik nftkkfr ny knyzf dy pMjfbIaF dy jIvn dy isrP Aus swc nUM hI
nftk ivc pysL kIqf hY jo AuhnF pUrb DfrnfvF nUM shI iswD kry.
bdysLF ivc vsdy pMjfbIaF bfry ies qrHF dI soc/ivcfrDfrf iekwly afqmjIq dI
hI nhIN sgoN pMjfb ‘c rih rhy bhuigxqI buwDIjIvIaF/aflockF/lyKkF dI hY.
duwK dI gwl ieh hY ik Auh bdysLF ivc vsdy pMjfbIaF dy jIvn nUM suihrdqf
nfl smJ ky afpxI ies soc ivc iksy qrHF dI qbdIlI krn leI iqafr nhIN jfpdy.
ies sMbMD ivc sMn 1991 ivc suKvMq huMdl dI pMjfb PyrI dOrfn vfprI iek Gtnf
pysL hY. ies PyrI dOrfn suKvMq huMdl nUM luiDafxy pMjfbI sfihq akfdmI dI
iblizMg ivc kuwJ lyKkF nfl gwlbfq krn df mOkf imilaf. ies gwlbfq dOrfn sMq
isMG syKoN vI sLfml sn. bdysLF ivc vsdy pMjfbIaF bfry cl rhI gwlbfq dOrfn
suKvMq huMdl ny suJfa idwqf ik afvfs df mslf iek guMJldfr mslf hY aqy ieh
rfsLtrI aqy aMqrrfsLtrI pwDr AuWqy kMm kr rhy afriQk, isafsI aqy smfjk
p®bMD nfl bwJf hoieaf hY. sfzy leI jLrUrI hY ik asIN iesdf gMBIrqf nfl
aiDan krIey. ies aiDan ivc pMjfb dIaF XUnIvirstIaF nUM afpxf bxdf ihwsf
pfAuxf cfhIdf hY. ies suJfa dy juafb ivc sMq isMG syKoN hurF ny jo kuwJ
ikhf Ausdf sfr ieh bxdf sI: afvfs bfry gMBIr aiDan krn dI koeI loV nhIN.
AuhnF (pMjfb vsdy buwDIjIvIaF/lyKkF) nUM pqf hY ik asIN (bdysLF ivc vsdy
pMjfbI) pMjfb Cwz ky bdysLF ivc ikAuN afey hF. AuhnF anusfr asIN lflc krky
pMjfb Cwizaf hY. sMq isMG syKoN hurF vwloN khI ies gwl nfl pMjfb dy bhuqy
buwDIjIvI/lyKk sihmq jfpdy hn. AuhnF ivcoN keI “lflc” dI Dfrnf nUM aiq qwk
lY jFdy hn aqy bdysLF ivc gey pMjfbIaF nUM “BgOVy” krfr dyx qwk jFdy hn.
jdoN iksy ivakqI jF ivakqI smUh nUM lflcI aqy BgOVf mMn ilaf jfvy qF Aus
nfl kIqy jfx vfly vrqfa jF Aus bfry kIqI jfx vfly inrIKx (abjLrbysLn) leI
koeI vwzI guMjfiesL nhIN rihMdI. AusnUM isrP sjLf hI suxfeI jf skdI hY jF
AusnUM duKI hflq ivc hI ikafisaf jf skdf hY. ieho kuwJ hI pMjfb dy
buwDIjIvI/lyKk bdysLF ivc vsdy pMjfbIaF nfl kr rhy hn. pMjfb ivc vsdy
buwDIjIvIaF/lyKkF vloN aiq dI pwDr AuWqy vfr vfr bdysLF ivc vsdy pMjfbIaF
vloN afpxy bwcy guaf lYx dI gwl krnf jF inrIKx kr aijhf nqIjf kwZxf, lflcI
aqy BgOiVaF nUM sjLf suxfAux dI afsvMd soc ivcoN hI AupjI hoeI gwl jfpdI
hY.
aMiqkf
sfzy ivcfr ivc pMjfb dy buwDIjIvI bfhr vsdy pMjfbIaF bfry bxIaF afpxIaF
pUrb DfrnfvF aMdr burI qrHF g®sy hoey hn. sMkt vflI siQqI ieh hY ik AunHF
nMU ies gwl df aihsfs qwk nhIN. iehnF pUrb DfrnfvF dy afDfr `qy Auh sfzI
duwKF-BrI qsvIr bxf lYNdy hn qy Pyr Aus AuWpr iPkr krdy hn. sfzI siQqI
AuWpr afp roNdy hn qy sfnMU roNdy isrjdy hn. nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ies
dI qfjLf aqy ZuwkvIN Audfhrx hY. ies ivc sLwk nhIN ik afqmjIq ny nftk ilKx
qoN pihlF afpxI knyzf PyrI dOrfn eyQoN dIaF siQqIaF nMU dyKx smJx df Xqn
kIqf pr afpxIaF pUrb DfrnfvF kfrn Auh eyQoN dy jIvn nUM smJx qoN asmrwQ
irhf hY. nqIjy vjoN nftk ivc nftkkfr dy mn ivc pihlF vsI qsvIr hI pysL
hoeI hY nf ik eyQy vsdy pMjfbIaF df jIvn.
ienHF pUrb DfrnfvF dy lgfqfr kfiem rihx ipwCy p®muwK kfrn pMjfb vsdy
buwDIjIvIaF dI bsqIvfdI soc hY. ies bsqIvfdI soc kfrn afqmjIq ny kYmlUps
dIaF mwCIaF ivc knyzf dy pMjfbIaF dy ieiqhfs, igafn, sfihq aqy bOiDk soc
nUM nkfiraf hY. aijhf krky Aus ny p®Bfv dyx dI koisLsL kIqI hY ik knyzf dy
pMjfbIaF nUM afpxy jIvn dIaF smwisafvF df hwl lwBx leI pMjfb vsdy
lyKkF/buwDIjIvIaF dI isafxp AuWqy inrBr hox dI loV hY jo iek bsqIvfdI soc
df p®mfx hY ijvyN ik asIN pihlF ivcfiraf hY.
aijhI soc bfhr vsdy pMjfbIaF nMU pMjfb vsdy pMjfbIaF qoN Qwly dy drjy qy
rwKdI hY aqy awj dy sMdrB ivc ies iksm dI drjfbMdI nf qf shI hY qf hI iksy
nMU p®vfn. sfzy iKafl ivc pMjfbI soc ies AuWpr ivcfry sMkt dI isLkfr hY
ijsnMU pCfnxf smyN dI jLrUrq hY.
awj pMjfbI siBafcfr AuWpr globl pwDr qy vfpr rhIaF qknIkI qbdIlIaF df
qyjLI nfl asr pY irhf hY. ienHF qbdIlIaF dy kfrn pMjfbI siBafcfr hux pihlF
vflf siBafcfr nhIN irhf qy nf hI rih skdf hY. ijwQy pMjfb qoN bfhr vsdy
bhuqy lokF AuWpr snaqI smfj jF pUMjIvfdI smfj dy mfrU asr pihlF hI p®qwK
dyKy jf skdy hn AuWQy hux pMjfb vsdy pMjfbI vI iesdI mfr Qwly af gey hn qy
AunHF df jIvn vI hux kdy pihlF vflf nhIN rhygf. dUjI gwl ieh ik pMjfbI hux
dunIaF dy sO svf sO mulkF ivc vsdy hn. hux siQqI awj qoN cflI pMjfh vrHy
pihlF vflI nhIN. hux ieh pMjfbI pihlF vFg nf qF pMjfb nfloN tuwtdy hn qy
nf hI iek dUjy nfloN. ijs qrHF pMjfb dIaF siQqIaF bfhr vsdy pMjfbIaF dy
jIvn AuWpr asr krdIaF hn Ausy qrHF sfAUQhfl, vYnkUvr jF trFto dIaF siQqIaF
pMjfb vsdy pMjfbIaF dy jIvn AuWpr asr pf rhIaF hn. ieh asr afriQk, isafsq
qy siBafcfr dy pihlUaF ivc spwsLt dyiKaf jf skdf hY. ies qrHF nfl pMjfbI
iek nvyN XQfrQ ivc jI rhy hn ijhVf awj qoN kuJ smF pihlF ikafs kIqf jf
skxf sMBv nhIN sI.
ies leI hux jdoN koeI pMjfbI lyKk/nftkkfr/buwDIjIvI dunIaF dy iksy iek
ihwsy ivc vsdy pMjfbIaF dy jIvn bfry koeI rcnf krdf hY qF Aus leI jLrUrI
hY ik Auh globl pwDr AuWqy ivcrdy pMjfbI siBafcfr nUM iDafn ivc rwKy. jy
Auh aijhf nhIN krygf qF Auh AuhnF pMjfbIaF dy jIvn dI shI qsvIr pysL krn
ivc asPl rhygf, ijs qrHF nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivc hoieaf hY.
aKIr ivc asIN iek vfr Pyr duhrfAuxf cfhMudy hF ik smyN dI ieh jLordfr mMg
hY ik pMjfb dy bwuDIjIvI aqy AuWcI pwDr dy ividak adfry smyN dy hfxI bxn.
pMjfbIaF dy afvfs dy msly df sMjIdf pwDr `qy aiDan arMBxf cfhIdf hY. ies
msly dy ieiqhfsk, afriQk, Bugoilk, smfijk, gwl kI hr pihlU AuWpr bfkfiedf
Koj hoxI cfhIdI hY. nfl hI ijnHF mulkF ivc pMjfbI vsdy hn AunHF dy AuQoN
dy jIvn bfry vI pMjfb dy adfiraF vloN mOilk Koj krvfeI jfxI cfhIdI hY. ies
Koj ivc dUjy mulkF dy adfiraF vloN afvfs sMbMDI ho rhI Koj df aiDan vI
sLfml hoxf cfhIdf hY. ies Koj df mfiDam pMjfbI bolI hoxf cfhIdf hY. ieh
ies leI jLrUrI hY ik hux qwk pMjfbI ivc jo dyKx pVHn nUM imldf hY Aus ivc
bhuqf ihwsf bfhr gyVf mfr gey lyKkF dIaF jfqI rfvF hI hn. qy ijs iksm dy
srfpy smyN ivc dI pMjfbI sfihq qy sfihqkfr ivcr rhy hn (jfxI ik ijwQy mfx
snmfn, afpxy afp ivc iek bhuq hI loVINdf qy suKfvF krqwv, iek kYNsr df rog
bx jfvy) AuWQy pMjfbI lyKk ijs iksm dI qy ijs qrHF rfey bxfAuNdy hn Aus
AuWpr bhuqf ivsLvfs kIqf jf skxf sMBv nhIN. ies krky sfzy sfiraF dI BlfeI
vfsqy ieh jLrUrI hY ik pMjfb vsdy pMjfbIaF kol prvfsIaF dy jIvn bfry shI
iksm dI qy pMjfbIaF dy afpxy kox qoN krvfeI geI mOilk Koj hovy. nfl hI
bfhr vs rhy pMjfbIaF vloN ienHF msilaF sMbMDI jo kMm kIqf jf irhf hY
AusnMU mfnqf dyxI cfhIdI hY. pMjfbI bolI qoN bfhr ho rhy kMm nMU vI
gOilLaf jfxf cfhIdf hY. iek dUjy qoN iswKx smJx df aml cwlxf cfhIdf hY.
hux dI siQqI kuJ ies qrHF dI hY ik pMjfb vsdf hr koeI bfhr vsx vfilaF nMU
mwqF dyx leI iqafr rihMdf hY. qy prvfsI jIvn bfry aiDan bfhr ilKI jf rhI
kivqf khfxI qwk hI sImq ho ky rih igaf jfpdf hY. jdoN pMjfbI ivc ies iksm
dI AuWc pwDrI Koj AuplwbD hovygI qF Pyr lyKk jF nftkkfr prvfsI pMjfbIaF
bfry kuJ ilKxf jF kihxf cfhux qF AunHF nUM iek dUjy dIaF jfqI rfvF AuWpr
hI tyk nhIN rwKxI pvygI. aijhf hox qy sMBv hY ik bfhr vsdy pMjfbIaF dI
qsvIr nftk kYmlUps dIaF mwCIaF ivc pysL kIqI qsvIr nfloN vwKrI hovy. |