smfjk qbdIlI dy rMgmMc dIaF muwK ivsLysLqfvF
suKvMq huMdl
 

 


(gursLrn isMG dy nftk sIs qlI `qy df iek idRsL - itRibAUn ivwcoN DMnvfd sihq)

[[[ hr rMgmMc isafsI hY, ikAuNik mnuwK dIaF sfrIaF srgrmIaF isafsI hn aqy rMgmMc AuhnF ivwcoN iek hY. jo lok rMgmMc nUM isafsq qoN vwK krn dI koisLsL krdy hn, Auh sfnUM gumrfh krn dI koisLsL krdy hn - aqy ieh iek isafsI mnoibrqI hY. - agsqo bol


smfjk qbdIlI dy rMgmMc df muwK AudysL smfj ivwc jLbr aqy byiensfPI df ivroD krky smfjk qbdIlI ilafAux leI jwdojihd sLurU krn jF smfjk qbdIlI leI cwl rhI jwdojihd dI hmfieq krnf hY qF ik smfj nUM inaFpUrbk aqy brfbrI Biraf smfj bxfieaf jf sky. aijhI smfjk qbdIlI ilafAux leI lokF nUM AuhnF AuWqy ho rhy jLbr dy kfrnF nUM smJx aqy AuhnF kfrnF dy isafsI, afriQk aqy siBafcfrk ZficaF nfl sMbMDF bfry jfxn dI loV hY. ies dy nfl hI lokF nUM smfj ivwc jLbr aqy byiensfPI dI hmfieq kr rhy ZFicaF aqy sMsQFvF ivruwD sFJy aYksLn jQybMd krn dy ZMgF bfry jfxkfrI dI loV hY. ies leI lokF nUM AuhnF ivruwD ho rhy jLbr aqy byiensfPI bfry jfxkfrI dyx aqy isiKaq krn dy nfl nfl smfjk qbdIlI df rMgmMc lokF nUM jLbr aqy byiensfPI ivurwD jQybMd krn ivwc vI mdd krdf hY.


smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU, rUp aqy aml jF pRYkits smfj ivclIaF smfjk, afriQk aqy isafsI siQqIaF kfrn insLicq huMdy hn. ies leI dunIaF dy vwK vwK ihwisaF ivwc smfjk qbdIlI dy rMgmMc df vwKrf vwKrf Kfsf hY. ies dy bfvjUd AudysL dI sFJ kfrn dunIaF dy vwKry vwKry ihwisaF ivwc ho rhy smfjk qbdIlI dy rMgmMcF ivwc bhuq sfrIaF smfnqfvF vI hn. iek pfsy ieh smfnqfvF dunIaF dy vwK vwK ihwisaF ivwc ho rhy smfjk qbdIlI dy vwK-vwK rMgmMcF ivckfr ivsLv pwDr dI sFJ pYdf kr rhIaF hn, dUsry pfsy ieh smfnqfvF smfjk qbdIlI dy rMgmMc dIaF Kfs ivsLysLqfvF vI sQfpq kr rhIaF hn. ies lyK df mksd dunIaF dy vwK vwK ihwisaF ivwc ho rhy smfjk qbdIlI dy rMgmMc dIaF Kfs ivsLysLqfvF dI insLfndyhI krnf hY qFik sfzy sfhmxy ies rMgmMc dI iek rUp-ryKf iqafr ho sky. asIN iewQy smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU, nftk krn dI QF, nftkF dI isrjxf aqy pysLkfrI, vysL-BUsLf, KLudmuKLiqafrI aqy smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF hor sMsQFvF nfl irsLqy bfry gwl krFgy.


ivsLf-vsqU

smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU lokF dI ijLMdgI dy srokfrF, msilaF aqy musLiklF nfl sMbMDq huMdf hY. ivsLv pwDr AuWqy smfjk qbdIlI dy rMgmMc vloN ijhVy ivsLy pysL kIqy jf rhy hn, AuhnF ivwcoN kuwJ ies pRkfr hn: kfimaF df sLosLx aqy ies sLosLx nUM Kqm krn aqy afpxI ijLMdgI dIaF hflqF nMU suDfrn leI kfimaF vwloN kIqI jFdI jwdojihd, jLmInI suDfr, grIbI, byrujLgfrI, pulIs aiqafcfr, nisLaF dI durvrqoN, bwicaF nfl durivvhfr, amrIkI sfmrfjvfd, hiQafrF dI dOV, prvfsI mjLdUrF dI smwisafvF, dfj-dhyj dI smwisaf, cor bfjLfrI, jfq pfq, srkfrI iBRsLtfcfr, mnuwKI aiDkfr, Dfrimk mUlvfd, iPrkU Psfd, ividak pRbMD dIaF smwisafvF, aOrqF dI afjLfdI afid. lokF dI ijLMdgI nfl sMbMDq ivisLaF dI cox iehnF msilaF aqy musLiklF nUM lokF dy iDafn ivwc ilafAuNdI hY. rMgmMc AuWqy lokF dI aslIaq dI pysLkfrI lokF nfl sFJ pYdf krdI hY. nqIjy vwjoN, “pysLkfrI drsLkF ivckfr aqy drsLkF aqy pysLkfrI krn vfilaF ivckfr iek BfeIcfry dI Bfvnf pYdf krdI hY”
(Morrison, 1991, p. 35). lokF ivckfr BfeIcfry dI Bfvnf bhuq mhwqvpUrn hY ikAuNik BfeIcfry dI Bfvnf lokF leI pysLkfrI aqy aslI ijLMdgI ivckfr sMbMD sQfpq krn ivwc shfeI huMdI hY.


lokF df AuhnF dI aslIaq vwl iDafn idvfAux dy nfl nfl smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU ies aslIaq nUM bdlx dy ZMgF bfry vI gwl krdf hY
(Brecht, 1964; Boal, 1979). sB qoN pihlF smfjk qbdIlI dI sLurUafq krn leI, lokF dy msilaF, srokfrF aqy musLiklF bfry gwlbfq Klfa ivwc nhIN kIqI jFdI sgoN isafsI, afriQk aqy smfjk hflqF nfl joV ky kIqI jFdI hY. nqIjy vjoN, drsLk afpxy sLosLx dy kfrnF nUM pUrI qrHF smJx dy nfl nfl ieh vI smJdf hY ik Aus df smfjk drjf smfjk ZFcy ivclIaF nfbrfbrIaF nfl iswDy rUp ivwc juiVaf hoieaf hY (Brecht’s view in Epskamp, 1989). jy sLoisLq lokF dy msilaF nUM AuhnF dIaF smfjk siQqIaF nfl joV ky nf pysL kIqf jfvy qF sLosLx df dosL sLosLq dy isr mVHn dI sMBfvnf pYdf ho skdI hY (Kerr, 1991, 1995). ies gwl nUM spsLt krn leI afE iek nftk dI Audfhrn leIey jo JopV pwtI ivwc rih rhy lokF dIaF ishq smwisafvF nfl sMbMiDq hY. ieh nftk ieh idKfAuNdf hY ik lokF dIaF ishq smwisafvF df kfrn JOpVpwtI ivwc rihMdy lokF dy GrF aMdr aqy glIaF ivwc mOjUd gMdgI hY. ies smwisaf dy hwl dy qOr AuWqy nftk ivwc lokF nUM afpxy Gr sfP rwKx bfry iswiKaf idwqI geI hY aqy lokF nUM AuqsLfihq kIqf igaf hY ik JOpVpwtI dIaF glIaF sfP rwKx leI lokF nUM iek dUsry nUM sihXog dyxf cfhIdf hY aqy rl iml ky glIaF nUM sfP rwKxf cfhIdf hY. pr nftk ivwc srkfr dy afriQk aqy isafsI PYsilaF aqy nIqIaF bfry gwl nhIN kIqI geI ik iks qrHF ieh PYsly aqy nIqIaF lokF leI gujLfryXog Gr muhweIaf krn ivwc nfkfmXfb rhIaF hn. ies qrHF df nftk aijhy nftkF dI iek cMgI Audfhrn hY ijhVy nftk sLosLq lokF nUM AuhnF dIaF smwisafvF leI dosLI TihrfAuNdy hn aqy smfj dy ZFcfgq jLbr ivwc qbdIlI ilafAux dI QF sLoisLq lokF ivwc qbdIlI ilafAux dI vkflq krdy hn (Kerr, 1991).


smfjk qbdIlI ilafAux leI dUjI mhwqvpUrn gwl ieh hY ik lok afpxI aslIaq nUM qbdIl krn leI srgrm hox. aijhf krn leI smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU aslIaq nUM ieiqhfsk sMdrB ivwc GoKdf hY. iepskYNp, bRYKq dy ivcfrF nUM afDfr bxfAuNdf hoieaf ilKdf hY ik aslIaq dI ieiqhfsk sMdrB ivwc pysLkfrI “drsLk nUM ieh drsfAuNdI hY ik Aus df smfjk drjf, mnuwK vwloN swqf dy irsLiqaF nUM kfiem rwKx leI ieiqhfsk pRikRaf df iswtf hY. ies qrHF dI cyqnf dy nfl hI drsLk “afpxI hoxI” nUM afpxy hwQF ivwc lY skdf hY, aqy nftkI pysLkfrI qoN bfhrlIaF smfjk GtnfvF ivwc dKl dyx leI kdm puwt skdf hY”
(Epskamp, 1989, p. 48-49).


iksy vI smfj nUM iensfP BrpUr jF byiensfPI BrpUr bxfAux ivwc isafsq dI pRmuwK BUimkf hY. ies leI smfjk qbdIlI df rMgmMc afpxy smyN dI isafsq bfry gwl krn qoN nhIN iJjkdf. spsLt rUp ivwc ieh rMgmMc srkfr dy kMm krn aqy PYsly lYx dy aml aqy ies aml kfrn lokF dI ijLMdgI AuWpr pY rhy asrF nUM iDafn nfl GoKdf hY. ies dy nfl hI ieh rMgmMc smfj ivcly AuhnF vwK vwK adfiraF dI insLfndyhI krdf hY jo adfry smfj nUM ijAuN df iqAuN rwKxf cfhuMdy hn. pr smfj ivclI isafsq dy sLosLk vrqfry nUM hI pysL krnf kfPI nhIN. smfj ivwc qbdIlI df sfDn bxn leI, ies rMgmMc dy ivsLf-vsqU leI ieh jLrUrI hY ik Auh bdlvIN isafsq aqy lokF vloN isafsq ivwc ihwsf lYx dy bdlvyN qrIikaF nUM lwBx leI XqnsLIl hovy. jy smfjk qbdIlI df rMgmMc aijhf nhIN krdf, qF iPr ies gwl df Kqrf ho skdf hY ik ieh rMgmMc mOjUd isafsI ZFcy nUM kfiem rwKx ivwc hI shfiek iswD hovy
(Holderness, 1991) . ies gwl nUM smJx leI holzrnYWs vloN idwqI iek Audfhrn nUM QoVHf ivsQfr ivwc dyKxf shfeI ho skdf hY. mMn lAu ik iek nftk isafsq ivcly iBRsLtfcfr bfry gwl krdf hY, aqy isafsI nyqfvF dy iBRsLtfcfI kfiraF aqy iehnF kfiraF krky lokF dI ijLMdgI AuWpr pYx vfly asrF nMU ivsQfr nfl pysL krdf hY. ies dy bfvjUd, nftk ies qoN agFh nhIN jFdf aqy iksy vI iksm dI bdlvIN isafsq aqy amlF bfry gwl nhIN krdf ijhnF dI vrqoN krky lok ies iBRsLtfcfr nUM Kqm kr skdy hn. ies qoN ieh Kqrf ho skdf hY ik lok isafsI aslIaq nUM “kudrqI, atwl, nuksdfr pr nf bdlI jf skx vflI” aslIaq mMnx lwg pYx (Holderness, 1991, p. 91).


afpxy smyN dI isafsq nUM sMboDn huMdy vkq, kI smfjk qbdIlI dy rMgmMc dy ivsLf-vsqU nUM iksy pfrtI dI lfeIn muqfbk cwlxf cfhIdf hY? dunIaF ivwc aijhIaF ikMnIaF hI AudfhrnF hn, ijhnF qoN pqf lwgdf hY ik smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfly isafsI pfrtIaF, Kfs krky KwbIaF isafsI pfrtIaF, nfl bwJy hoey sn aqy rMgmMc dy ivsLf-vsqU leI iehnF pfrtIaF qoN agvfeI lYNdy sn. ies dy nfl nfl aijhIaF vI keI AudfhrnF hn, jo ieh drsfAuNdIaF hn ik ieh rMgmMc krn vfilaF ny isafsI pfrtIaF dy nyqfvF ivruwD sMGrsL kIqf aqy iksy vI iek pfrtI dI lfeIn mMnx qoN ienkfr kIqf. hux ies sMbMD ivwc iek soc pYdf ho rhI hY. ies soc muqfbk smfjk qbdIlI dy rMgmMc nUM lokF dI isafsq nfl pRqIbwD hoxf cfhIdf hY, nf ik iksy iek isafsI pfrtI dI soc nfl. BfrqI rMgmMc df inrdysLk svdysL dIpk ies bfry ies qrHF kihMdf hY, “myry leI ‘isafsI hox’ df mqlb kdy vI iksy isafsI pfrtI nfl kMm krnf nhIN irhf. ies df isrP ieh mqlb irhf hY ik iehnF jLflmfnF isafsI nyqfvF hwQoN pIVq afm lokF dy duwKF qoN sucyq rihxf
(Deepak, 2000, p. 20).


isafsq aqy rMgmMc dy sMbMD ivwc iek hor svfl df juafb dyx dI loV hY: rMgmMc ivc isafsq bfry ivcfr crcf ikqy rMgmMc dy klfqmk guxF nUM nuksfn qF nhIN phuMcfAuNdI? keI aflock ieh svfl AuTfAuNdy hn. asl ivwc ieh svfl afpxy afp ivwc iek isafsI svfl hY. ies bfry iek aPrIkI lyKk gUgI vf iQaFg ies qrHF kihMdf hY:


iek aflock jo asl ijLMdgI ivwc mukqI leI lV rhy lokF AuWqy sMdyh krdf hY, Auh aflock AuhnF pfqrF AuWqy vI sMdyh krygf jo pfqr, bysLwk nfvl ivwc hI, mukqI leI lV rhy hox. Auh aflock jo asl ijLMdgI ivc jmfqF, jmfqI jwdojihd, sfmrfjvfd df ivroD, nslvfd aqy nslvfd ivruwD jwdojihd aqy pRiqikRafvfdI ihMsf dy mukfbly ienklfbI ihMsf bfry gwlbfq smyN kfhlf pY jFdf hY, jdoN klF ikRqF ivwc ieh ivsLy BfrU dyKygf qF Auh Aus smyN vI kfhlf pY jfvygf. isrjxfqmk ilKqF vFg, aflocnf ivwc ivcfrDfrk jwdojihd mOjUdf hY.[[[
(Quoted in Steadman, 1991, p. 78)


jLfbr dI srdfrI nUM cuxOqI dyx leI, smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ivsLf-vsqU gLflb ivcfrDfrf nUM cuxOqI idMdf hY. ieh cuxOqI dyx leI Auh svfl puwCy jFdy hn, “jo svfl puwCx qoN hfkm pfsf vwtdy hn. aqy iehnF svflF nUM jnqk bihs df ihwsf bxfieaf jFdf hY”
(Dutt, 1988, p. 23). svfl puwCx dy ies aml ivwc smkflI GtnfvF qwk hI sImq nhIN irhf jFdf sgoN ieiqhfs nUM vI ies aml df ihwsf bxfieaf jFdf hY. bMgfl dy isafsI rMgmMc dy inrdysLk Auqpl dwq dy sLbdF ivwc, “isafsI rMgmMc ieiqhfs dy asl qwQF dI dubfrf Koj krdf hY” (Dutt, 1988, p. 11). smfjk qbdIlI df rMgmMc ieiqhfs dIaF AuhnF GtnfvF nUM sfhmxy ilafAuNdf hY, ijhVIaF GtnfvF lwuty jFdy lokF vwloN luwtx vfly lokF ivruwD sMGrsL nUM irkfrz krdIaF hn aqy ijhVIaF ieiqhfsk GtnfvF gLflb lokF vwloN pysL kIqy jFdy ‘pRvfinq’ ieiqhfs ivwc gfieb huMdIaF hn. gLflb ivcfrDfrf nUM idwqI geI ies qrHF dI cuxOqI, sLoisLq lokF ivwc nvINaF kdrF-kImqF aqy siBafcfr pYdf krdI hY aqy AuhnF nUM Aus GtIafpx dy aihsfs qoN mukq krdI hY, ijhVf aihsfs AuhnF ivwc gLflb ivcfrDfrf ny Biraf hY (Frerie’s views in Erven, 1988).


smfjk qbdIlI dy rMgmMc nUM rvfieq aqy BUq nfl ikvyN nijwTxf cfhIdf hY? smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfilaF ivwcoN keI soc smJ ky lokF dIaF imwQF aqy rvfieqF nUM smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ihwsf bxfAuNdy hn. AuhnF df ivsLvfs hY ik lokF dIaF imwQF aqy rvfieqF nUM smfjk qbdIlI dy rMgmMc df ihwsf bxfAux nfl lokF nUM sLkqI imldI hY ikAuNik aijhf krn nfl lokF ivwc afpxI idwK aqy pCfx bfry hF-pwKI pRBfv pYNdf hY. ies dy nfl hI rvfieqI ivsLf-vsqU, bolI, icMnF aqy rUpF dI vrqoN krn nfl lokF ivwc ivcfrF df sMcfr asrdfiek ZMg nfl huMdf hY, ikAuNik lok pihlF hI iehnF qoN jfxU huMdy hn. dUsry pfsy smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfilaF ivwc keI aijhy lok hn jo kihMdy hn ik sfnUM rvfieqF aqy BUq bfry aflocnfqmk idRsLtI apxfAuxI cfhIdI hY. AuhnF df dfavf hY ik afm krky rvfieq swqf df ivroD nhIN krdI aqy nqIjy vwjoN gLflb kdrF-kImqF df smrQn krdI hY
(Hashmi in Erven, 1989; Kid and Rashid, 1984; Weiss et al. 1993). rvfieqI lok-nft AuWqy itwpxI krdy hoey vIs aqy Aus dy sfQI ilKdy hn ik “ieh (rvfieqI lok-nft) kdy hI, jy ikqy kry qF, swqf nUM svfl krdf jF mUl ivsLvfsF nUM cuxOqI idMdf hY. asl ivwc ieh jF qF iswDy rUp ivwc swqf df snmfn krdf hY, kfAuNslrF, srkfr jF pfdrI dy rUp ivwc; jF pRqIkI rUp ivwc, Dfrimk mUrqIaF dI BgqI krky” (Weiss et al. 1993, p. 14) . iesy qrHF ikwz aqy rsLId dsdy hn ik iks qrHF BfrqI aYipk, rmfiex aqy mhFBfrq dI “sfmMqvfdI pRQF aqy bRfhmxvfdI srdfrI” (Kidd and Rashid, 1984, p. 35) nUM kfiem rwKx leI vrqoN kIqI geI sI. rusqm BrUcf (1983) dy vI Bfrq dy sMsikRq zrfimaF bfry ies qrHF dy ivcfr hn. rvfieq aqy BUq bfry aflocnfqmk phuMc apxfAux dy DfrnIaF df ivcfr hY ik rMgmMc ivwc rvfieq dI vrqoN Aus vyly hI lfhyvMd hovygI jy Auh iksy qrHF ajokIaF siQwqIaF nfl sMbMDq hovy. ies dy nfl hI ieh gwl vI not krn vflI hY ik rvfieq dI kImq, arQ aqy lfBdfiekqf smyN dy bdlx nfl bdldI rihMdI hY. ies leI smfjk qbdIlI dy rMgmMc df rvfieq nfl irsLqf jVH nhIN ho skdf.


Kyzx sQfn

afpxI ijLMdgI dIaF siQqIaF kfrn, sLoisLq lokF leI ieh lgBg asMBv hY ik Auh afpxy rihx vflIaF QFvF qoN bfhr jf ky iksy kyNdrI nft-sLflf ivc rMgmMc dyKx jfx. ies leI smfjk qbdIlI df rMgmMc lokF qwk afp phuMcx leI vcnbwD hY. gursLrn isMG anusfr, smfjk qbdIlI df rMgmMc, “AuzIk nhIN kr skdf ik lok Auhdy qwk cwl ky afAux, ies leI Aus ny aijhy rUp apnfAuxy hn ik Auh lokF qwk cwl ky jf sky” (mMcn 25, sPf 49). ajmyr aOlK aqy pMjfb dy ipMz ipMz jf ky nftk krn vfly dUsry rMgkrmI vI ies ivcfr dy DfrnI hn. sPdr hfsLmI df vI ivcfr sI ik “jy lok rMgmMc qwk nhIN af rhy qF jLrUrI hY ik rMgmMc lokF qwk jfvy”
(Hashmi, 1989, p. 33). ies vcnbwDqf nUM pUrf krn leI smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfly afpxf rMgmMc ipMzF, ksibaF aqy bsqIaF ivwc krdy hn. bhuqIaF hflqF ivwc lokF dIaF rihx vflIaF QFvF AuWqy ‘rvfieqI nft-sLflfvF’ nhIN huMdIaF. ies leI smfjk qbdIlI dy rMgmMc dIaF srgrmIaF pfrkF, Kyz mYdfnF, ipMzF dy cOrsiqaF, bws-awizaF, rylvy stysLnF, bfjLfrF, PYktrI-gytF, glIaF dIaF nuwkrF, vfiVaF, crcF, skUlF, ijmnyjLIamF, kimAUintI hflF, XUnIanF dy hflF, KflI KyqF, rYstorYNtF, jylHF aqy ies qrHF dIaF hor QFvF ivwc huMdIaF hn. nftk krn leI styj iek 15-20 Puwt ivafs df gol dfierf ho skdf hY, ijs dy cfrIN pfsy drsLk bYTy hox, jF koeI pwkf jF afrjLI qOr `qy bxfieaf igaf QVHf ho skdf hY. dfKlf jF qF muPq huMdf hY jF iPr dfKlf itkt bhuq QoVHI huMdI hY qF ik hr koeI nftk dyKx af sky. iewQy ieh gwl not krn vflI hY ik smfjk qbdIlI dy rMgmMc dI ies gwl nfl koeI ivroDqfeI nhIN jy ieh rMgmMc ‘rvfieqI nft-sLflf’ ivwc hovy. pr ieh sLrq jLrUr hY ik ‘rvfieqI nft-sLflf’ ivwc rMgmMc krn nfl ies rMgmMc AuWqy iksy qrHF dIaF bMdsLF nf lfeIaF geIaF hox aqy iewQy sfry lok af skdy hox.


ieh gwl qF spsLt hY ik lokF dIaF rihx vflIaF QFvF ivckfr rMgmMc krn nfl lokF dI rMgmMc qwk phuMc vDdI hY. ies dy nfl hI keI hflqF ivwc aijhf krnf lokF vwloN afpxIaF sFJIaF QFvF AuWqy afpxf hwk jF kMtrol jqfAux df iek aml vI bx jFdf hY. ikwz aqy rsLId (1984) ies sMbMD ivwc iek Audfhrn idMdy hn. bMglf dysL dy iek ipMz ivwc byjLmIny lok ipMz dy skUl dI grfAuNz ivwc nftk Kyzx dI Xojnf bxf rhy sn. nftk ipMz dI bYNk dy mYnyjr dy iBRsLtfcfr bfry sI. bYNk mYnyjr ny skUl dy hYWzmfstr AuWqy dbfa pfieaf ik Auh skUl dI grfAuNz ivwc nftk nf hox dyvy. bYNk mYnyjr dI mMg nUM pUrf krn leI hYWzmfstr ny nftk leI skUl ivwcoN ibjlI dyx qoN ienkfr kr idwqf. ies dy juafb ivwc nftk krn vfly aqy nftk dyKx afey sRoqy iekwTy ho ky hYWzmfstr kol gey aqy jLor nfl mMg kIqI ik Auh skUl dI ibjlI vrqx dyvy. hYWzmfstr AuhnF dI mMg awgy Juk igaf aqy nftk imwQI hoeI Xojnf muqfbk Kyizaf igaf. ies qrHF nftk krn df aml hI afpxy afp ivwc lokF vloN hwk lYx leI kIqI jwdojihd ho inbiVaf.


jdoN rMgmMc lokF dIaF rihx vflIaF QFvF AuWqy Kyizaf jFdf hY qF rMgmMc nUM AuhnF hI bMdsLF aqy rukfvtF df sfhmxf krnf pYNdf hY, ijhVIaF rukfvtF aqy bMdsLF df lok afpxy jIvn ivwc hr rojL sfhmxf krdy hn (Kidd & Rashid, 1984). afAu iek aijhy ipMz dI Audfhrn leIey ijs ipMz ivwc jgIrdfr vwloN byjLmIny lokF df sLosLx kIqf jFdf hY. byjLmIny lokF dI jLubfn bMd krn leI jgIrdfr keI qrHF dy ZMg vrqdf hY. Auh DmkI idMdf hY ik ijhVf vI jgIrdfr ivruwD bolygf Aus nUM jgIrdfr dI ihMsf df isLkfr hoxf pvygf. hux jy jgIrdfr dy sLosLx ivruwD nftk ipMz ivwc hovygf qF nftk krn vfilaF nUM vI jgIrdfr dI ihMsf dI DmkI df sfhmxf krnf pvygf aqy ies df mukfblf krn leI ZMg lwBxy pYxgy. jgIrdfr dI ihMsf df sfhmxf krn leI ZMg lwBx df aml aqy jgIrdfr dI ihMsf dI DmkI nUM cuxOqI afpxy afp ivwc hI ies ipMz dI smfjk aslIaq nUM bdlx leI iek mhwqvpUrn aml hovygI.


nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI

afm qOr AuWqy smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfilaF vwloN nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI bfry do phuMcF vrqIaF jFdIaF hn- pRdrsLnI (prPfrmYNs) rMgmMc aqy sLmUlIaq vflf rMgmMc. iehnF dohF phuMcF nUM apxfAux vfly rMgkrmI smfjk qbdIlI dy sMbMD ivwc ieko ijhy afdrsL rwKdy hn; pr nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc drsLkF dy rol bfry AuhnF df vwK vwK njLrIaf hY. pRdrsLnI rMgmMc aqy sLmUlIaq vfly rMgmMc ivckfr Prk smJx leI nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc drsLkF dy rol nUM smJxf muwK gwl hY.


pRdrsLnI rMgmc

pRdrsLnI rMgmMc ivwc rMgkrmI skirpt dI isrjxf aqy nftk dI iqafrI krdy hn aqy iPr nftk nUM drsLkF sfhmxy pysL krdy hn. skirpt dI isrjxf aqy nftk dI iqafrI (inrdysLn, sYWt izjLfien, rOsLnI, pbilstI vgYrf) ivakqIgq pwDr AuWqy jF smUhk qOr AuWqy kIqI jFdI hY. nftk df ivsLf-vsqU sLoisLq lokF dy msilaF aqy srokfrF nfl sMbMDq huMdf hY aqy sLoisLq lokF dy ihqF nUM iDafn ivwc rwKky hflq df ivsLlysLx krdf hY. afpxy nftkF dy ivisLaF dI cox krn leI jF qF lyKk afpxy qjrby aqy inrIKx nUM afDfr bxfAuNdy hn jF Auh smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF dUsrIaF jQybMdIaF nfl slfh msLvrf krdy hn. keI vfr rMgkrmI lokF aqy BfeIcfiraF ivwc jf ky lokF dy srokfrF, musLiklF aqy AuhnF musLiklF dy hwlF bfry Koj krdy hn. jdoN nftk iqafr ho jFdy hn qF AuhnF dI pysLkfrI AuhnF QFvF `qy kIqI jFdI hY ijhnF QFvF AuWqy afm lok af skdy hox. bhuqI vfr nftk dI pysLkfrI qoN bfad drsLkF nfl rsmI jF gYr-rsmI pwDr AuWqy gwlbfq kIqI jFdI hY. afm qOr AuWqy ies gwlbfq dy afDfr AuWqy nftk dI skirpt ivwc qbdIlIaF kIqIaF jFdIaF hn. bhuqI vfrI nftk dI rIhrsl aqy pysLkfrIaF qoN bfad imlIaF lokF dIaF rfvF dy afDfr AuWqy skirpt ivwc keI vfr qbdIlIaF kIqIaF jFdIaF hn.


pRdrsLnI rMgmMc smfjk qbdIlI dy kfrj ivwc keI qrHF mdd krdf hY. sB qoN pihlF ikAuNik ieh nftk afm lokF dI phuMc vflI QF `qy kIqf jFdf hY, ies leI ies nfl ies Dfrnf ivwc Prk pYNdf hY ik nftk isrP visLsLt vrg leI hI hY. nMbr do, ieh AuhnF ivisLaF bfry gwl krdf hY ijhnF ivisLaF bfry mwuK Dfrf dy mIzIey ivwc gwl nhIN kIqI jFdI, ijvyN ik lokF dI grIbI dy ZFcfgq kfrn. ieh rMgmMc lokF dy msilaF nUM ivcfr vtFdry leI jnqk mMc AuWqy ilafAuNdf hY aqy AuhnF msilaF bfry bdlvyN njLrIey aqy ivsLlysLx pysL krdf hY. ies qrHF ieh gLflb ivcfrDfrf nUM cuxOqI dyx vfly iek asrdfr mfiDafm dy qOr AuWqy kMm krdf hY. nMbr iqMn, ieh lokF nUM nftk dyKx leI iek sFJI QF AuWqy ilafAuNdf hY, ijs nfl lokF ivckfr BfeIcfry dI Bfvnf pYdf huMdI hY. nMbr cfr, jdoN ies rMgmMc dI pysLkfrI lokF dIaF jQybMdIaF nfl iml ky kIqI jFdI hY (bhuqI vfr ies qrHF hI huMdf hY) qF ieh rMgmMc iehnF jQybMdIaF dy lokF nfl mhwqvpUrn aqy pfeydfr sMbMD sQfpq krn ivwc mdd krdf hY. nMbr pMj, jdoN ieh rMgmMc ros mfrcF aqy rYlIaF ivwc pysL kIqf jFdf hY qF ieh rMgmMc afpxy afp ros aqy ivroD df asrdfr sfDn ho inbVdf hY.


pr keI aflock pRdrsLnI rMgmMc dI aflocnf krdy hn. AuhnF muqfbk ies rMgmMc dI phuMc “AuWqoN hyTF” vflI hY. ies ivwc BfeIcfry qoN bfhrly rMgkrmI nftk krdy hn aqy lok isrP drsLk huMdy hn. ies dy nfl hI ieh phuMc sQfnk lokF dy siBafcfrk aqy isrjxfqmk vsIilaF nUM axgOilaF krdI hY aqy lokF nUM siBafcfrk qOr AuWqy bfhrly rMgkrmIaF AuWqy inrBr bxfAuNdI hY
(Kidd & Rashid, 1984). nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI AuWqy lokF df koeI kMtrol nhIN huMdf. ies leI ies rMgmMc rfhIN “bfhrly lokF df ajMzf aqy ivsLlysLx” sQfnk lokF AuWqy Toisaf jFdf hY (Kidd & Rashid, 1984, p. 35). ies qoN awgy aflockF df kihxf hY ik jy lok nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc ihwsf nhIN lYxgy, qF bhuq vwzI sMBfvnf hY ik Auh nftk ivwc smfjk qbdIlI leI suJfey amlF ivwc vI ihwsf nhIN lYxgy. rOs ikwz dy ivcfr ivwc, jy lokF nUM nftk dy zfielfgF aqy aYksLn qoN bfhr rwiKaf jfvygf, qF nftk muwkx qoN bfad AuhnF nUM aYksLn ivwc pfAuxf vI bhuq musLikl hovygf (In Kerr, 1995).


sLmUlIaq vflf rMgmMc

sLmUlIaq vfly rMgmMc df kyNdrI nukqf hY lokF nUM nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc sLfml krnf. ieh phuMc lfqInI amrIkf dy ividak mfihr pflo PryrI aqy brfjLIl dy nftk inrdysLk agsqo bol dIaF ilKqF AuWqy afDfrq hY. agsqo bol anusfr sLoisLq lokF dy rMgmMc df muwK mksd, “lokF nUM - nftk dy vrqfry ivwc AudfsIn ‘qmfsLbInF” qoN kriqaF, aml krn vfilaF, nftkI aYksLn bdlx vfilaF ivwc bdlxf hY”
(Boal, 1979, p. 122). ies qoN agFh Aus df ieh ivcfr hY ik, “ienklfbI rMgmMc dy sfry gruwpF nUM rMgmMc dy Auqpfdn dy sfDn lokF nUM sONpxy cfhIdy hn qF ik lok AuhnF dI afm vrqoN kr skx. rMgmMc iek hiQafr hY aqy ieh lokF dy hwQ ivwc hoxf cfhIdf hY” (Boal, 1979, p. 122). bol qoN ibnF eysLIaf aqy Kfs krky iPlpIn ivwc keI rMgkrmI hn ijhnF ny sLmUlIaq vfly rMgmMc dy ivkfs leI mOilk kMm kIqf hY. lokF nUM nftk dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc sLfml krn leI, smfjk qbdIlI dy rMgmMc dy rMgkrmI awgy dwsy kdm cuwkdy hn: 1) Auh iek sQfnk BfeIcfry, ipMz, ksby jF bsqI ivwc jFdy hn aqy lokF nfl jfx-pCfx krdy hn; 2) lokF qoN AuhnF dI ijLMdgI dIaF hflqF bfry jfxkfrI lYNdy hn; 3) lokF nUM rMgmMc dy muZly hunr isKfAuNdy hn; 4) lokF dI ijLMdgI bfry nftk iqafr krn leI lokF nfl iml ky kMm krdy hn; 5) sQfnk lokF dy sfhmxy nftkF dI pysLkfrI krdy hn; 6) nftkF bfry lokF dI rfie lYNdy hn (Boal, 1979; Erven, 1992; Kidd & Rashid, 1984) . iervn anusfr eysLIaf dy rMgkrmI nftk leI lfeI vrksLfp qoN pihlF aqy bfad lokF nfl sMprk krn nUM bhuq mhwqqf idMdy hn. sMprk krn dIaF gqIivDIaF ivwc nftk iqafr krn leI lfeI jfx vflI vrksLfp qoN pihlF lokF dI ijLMdgI dIaF smfjk, isafsI, afriQk aqy siBafcfrk hflqF bfry lokF qoN jfxnf sLfml hY. ies dy nfl hI nftk qoN bfad lokF nUM isKfey nftk hunrF df inrIKx krnf, lokF dy hunrF nUM apzyt krn leI isKlfeI kors lfAuxy, lokF nUM lIzr bxn leI isKlfeI dyxI aqy iPr lokF nUM ielfkfeI aqy kOmI pwDr dy rMgmMc dIaF sMsQFvF nfl joVn ivwc mdd krnf sLfml hY. eysLIaf dy iehnF rMgkrmIaF df ivcfr hY ik mukqI dy rMgmMc dy lMmy smyN qwk cldf rihx leI ieh jLrUrI hY ik ipMz dI pwDr df rMgmMc ielfkfeI aqy kOmI pwDr dy rMgmMc nfl juVy. aijhf hox nfl ipMz ipMz ivwc sQfpq kIqy ieh nftk gruwp smF pf ky nYsLnl pwDr AuWqy iek siBafcfrk lihr bxn df sfDn bxngy (Erven, 1992).


sLmUlIaq vfly rMgmMc dy hfmIaF df ivsLvfs hY ik lok rMgmMc qoN Aus vyly ijLafdf iswKdy hn jdoN Auh afp rMgmMc dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc sLfml hox. afpxIaF smwisafvF dy hwl lwBx dy aml ivwc lokF dI sLmUlIaq AuhnF nUM hryk hwl dIaF KubIaF, hwl dy rfh ivwc afAux vflIaF rukfvtF, cuxOqIaF aqy nuksfnF nUM cMgI qrHF smJx dI Xogqf pRdfn krdI hY
(Bharucha, 1983; Kerr, 1991). ies qoN vI awgy jdoN drsLkF ivwcoN bhuqy lok smwisafvF dy hwl lwBx ivwc ihwsf lYxgy, qF ieh sMBv hY ik Auh smwisafvF dy iek qoN vwD hwl pysL krngy. agsqo bol anusfr, “rMgmMc df kMm shI rsqf idKfAuxf nhIN, sgoN Aus df kMm Auh sfDn muhweIaf krnf hY ijhnF nfl sfry sMBv rsiqaF nUM dyiKaf jf skdy” (Boal, 1979, p. 141).


smfjk qbdIlI nfl juVy hoey bhuqy rMgkrmIaF aqy ivdvfnF df afm qOr AuWqy ieh ivsLvfs hY ik sLmUlIaq vflf rMgmMc afpxy afp ivwc hI mukqIdfiek hY. pr ies bfry AuhnF nUM sfvDfn hox dI loV hY aqy ieh Xfd rwKx dI loV hY ik rMgmMc, “iek qknIk dy qOr `qy inrpwK hY, ieh sLosLx krn dy mksd leI vI vriqaf jf skdf hY aqy mukqI dy mksd leI vI”
(Epskamp, 1989, p. 166) . zyivz kr (1991) mlfvI ivwc kIqy afpxy kMm dy afDfr AuWqy ies sMbMD ivwc keI mhwqvpUrn nukqy pysL krdf hY. pihlI Audfhrn ivwc Auh rMgmMc dy iek pRojYkt dI gwl krdf hY ijs pRojYkt df mksd lokF nUM ishq sMBfl bfry isiKaq krnf sI. ies pRogrfm ivwc sLfml hox vfly lokF ivwc srkfr vloN muZlI ishq sMBfl dy aiDkfrI aqy lokF vloN ipMz pwDr dIaF ishq kmytIaF dy mYNbr sLfml sn. muZlI ishq sMBfl bfry smJ aqy jfxkfrI df sMcfr krn leI rMgmMc ivwc sQfnk BfsLf aqy siBafcfrk rUpF dI vrqoN kIqI geI sI. lokF nUM rMgmMc ivwc sLfml krn leI ieh pRojYkt aYnf kfmXfb hoieaf ik QoVHy icr ivwc hI ipMzF ivwc 20 qoN vwD nftk-gruwp hoNd ivwc af gey. pr kr anusfr ies pRojYkt ivwc do gwlF aijhIaF sn ijhnF qoN jfpdf sI ik ieh rMgmMc mlfvI dy lokF nUM AuhnF dI mukqI vl nhIN iljf skygf. pihlI gwl pRfiemrI ishq ivBfg dy aiDkfrIaF ny nftkF ivwc pysL kIqIaF geIaF jmfqI aqy smfjk ivroDqfeIaF nUM KuMZf krn dI koisLsL kIqI sI. dUsrI gwl nftkF dI pysLkfrI nMU ies qrHF jQybMd kIqf igaf sI ik Auh styt dI ivcfrDfrf nUM shI TihrfAuNdy sn. kr ies gwloN bhuq hYrfn sI ik rMgmMc dy Auh gruwp ijhnF ivwc ipMzF dy lok sLfml sn, srkfrI pRcfr Bry zrfmy kr rhy sn jdoN ik isrjxf dy sfDn lokF dy hwQ ivwc dy idwqy gey sn.


dUsrI Audfhrn ivwc kr pRdrsLnI-rMgmMc dI phuMc nfl iqafr kIqy aPrIkf dy iek hor nftk, ‘dy kfl iewt aPrIkf’ dI pyNzU lokF vloN sLmUlIaq rMgmMc dI phuMc nfl pRfiemrI ishq dy msilaF bfry iqafr kIqy nftkF nfl qulnf krdf hY. ‘dy kfl iewt aPrIkf’ nftk nUM kr ny inrdysLq kIqf sI aqy ieh nftk XUnIvristI dy ividafrQIaF vwloN smUhk qOr `qy iliKaf igaf sI. kr df kihxf sI ik bysLwk ‘dy kfl iewt aPrIkf’ pRdrsLnI rMgmMc dI phuMc nfl iqafr kIqf igaf sI iPr vI ieh nftk vwzI pwDr dy msilaF - ijvyN bhukOmI kfrporysLnF vwloN aPrIkf dI afriQk luwt aqy ivkfs leI idwqI afriQk mdd dI nfkfmXfbI nUM sMboDn hoieaf sI. dUsry pfsy lokF dI pUrI sLmUlIaq nfl iqafr kIqy nftk lokF dy sQfnk msilaF nUM kOmI aqy aMqrrfsLtrI pwDr `qy kMm krdy isafsI aqy afriQk ZFcy nfl joV ky dyKx ivwc nfkfmXfb rhy sn. iehnF gwlF dy afDfr `qy kr df kihxf hY ik ijMnf icr qwk srkfr dIaF pflsIaF kfrn pyNzU lok ividaf qoN kory aqy aigafnI rihMdy hn, AunF icr qwk iehnF lokF dI pUrI sLmUlIaq nfl iqafr kIqy siBafcfrk pwDr AuWqy hr pwKoN ZukvyN nftk vI lokF nUM smfjk qbdIlI leI loVINdI cyqnf pRdfn krn ivwc nfkfmXfb rihxgy.


ies dy afDfr AuWqy kr (1991) AuhnF rMgkrmIaF nUM icqfvnI idMdf hY jo ieh smJdy hn ik isrP sLmUlIaq vflI phuMc vflf rMgmMc hI smfjk qbdIlI df rMgmMc ho skdf hY. Aus anusfr iek smfj ivwc rMgmMc dI ikhVI phuMc kMm krygI, ieh gwl Aus smfj ivclIaF ivroDqfeIaF AuWqy inrBr hY. ies krky Auh rMgmMc bfry bhuBFqI phuMc apnfAux dI vkflq krdf hY. Aus df ivcfr hY ik:


sMsfr dI swqf AuWqy kfbjL sLkqIaF afpxy afp nUM hYrfnIjnk qyjLI nfl isafsq ivwc afeIaF qbdIlIaF anusfr Zflx dI koisLsL kr rhIaF hn. Auh afpxy ivruwD vrqy jfx vfly hiQafrF nUM bhuq CyqI hiQaf lYNdIaF hn. iehnF hflqF ivwc rMgkrmIaF ivwc vI hflqF anusfr kMm kr skx dI smrwQf cfhIdI hY aqy lokF dIaF jwdojihdF dI loV muqfbk rMgkrmIaF ivwc rMgmMc dIaF vwK vwK phuMcF vrq skx dI Xogqf hoxI cfhIdI hY. smfjk qbdIlI dy rMgmMc vwloN iksy iek iksm dy rMgmMc nUM kwtVpMQI pwDr AuWqy mfnqf dyx nfl awj dIaF qyjLI nfl bdl rhIaF hflqF ivwc lokF dI siBafcfrk jwdojihd lVn dI Xogqf nUM nuksfn phuMc skdf hY. ies smyN rMgkrmIaF nUM vwD qoN vwD lckdfr phuMc apnfAux dI loV hY.
(Kerr, 1991, p. 3).


mMc smwgrI

smfjk qbdIlI dy rMgmMc ivwc mMc smwgrI bfry koeI insLcq inXm nhIN hn. bhuqI vfr rMgmMc krn vflI mMzlI dy vsIly inrDfrq krdy hn ik Aus nftk mMzlI ny iks qrHF dI mMc-smwgrI vrqxI hY. spyn dI kuafzrf zI sYvIlf nfmI nftk-mMzlI dy bfnI sYlvfzor tYvorf df kihxf hY, “asIN afpxf rMgmMc AuhnF sfrIaF cIjLF nfl isrijaf jo cIjLF asIN afpxI rojLfnf ijLMdgI ivwc ijLMdf rihx jF inrbfh krn leI vrqdy sI”
(Quoted in Erven, 1988, p. 150). iPlpIn dI aYjUkysLn iQeytr aYsOsIeysLn (PETA) dI muwK izjLfeInr brYNzf ajfrzo df ivsLvfs hY ik iek klfkfr nUM hmysLF hI afpxy sfDnF dy aMdr rih ky kMm krnf cfhIdf hY. Auh svfl krdI hY, “iek klfkfr smfjk qOr `qy ijLMmyvfr hox df dfavf iks qrHF kr skdf hY jy Auh QuVH dy smyN afpxI pRozksLn `qy bhuqf ijLafdf Krc krdf hY” (Quoted in Erven, 1992, p. 37). gursLrn isMG vI afpxy sfDnF aMdr rih ky kMm krn dI vkflq krdf hY jdoN Auh kihMdf hY, “ijwQy sfDn iml jfx vrq lYxy cfhIdy hn. ijwQy nhIN imldy AuWQy mMc jVq df kYdI nhIN bxnf cfhIdf” (mMcn 25, sPf 38) jF jdoN Auh kihMdf hY ik, “qknIk sfDnF anusfr hI vrqI jfxI cfhIdI hY. nftk qknIk df gulfm nhIN bx skdf” (vrmf, 1997, sPf 204). ajmyr isMG aOlK dy rMgmMc ivwc vrqI jFdI Gwt qoN Gwt mMc smwgrI ies gwl df pRqwK sbUq hY ik Auh vI afpxy sfDnF ivwc rih ky kMm krn df DfrnI hY. smfjk qbdIlI dy rMgmMc ivwc vrqI jfx vflI mMc smwgrI bfry iek hor gwl ieh hY ik Auh nftk krn dI QF aqy hflq dy anukUl hovy. Audfhrn leI, izktytr mfrko dI hkUmq vyly iPlpIn dy rMgkrmIaF nUM ieh Kqrf sI ik AuhnF dI rMgmMc dI isafsq kfrn AuhnF nUM igRPqfr kIqf jf skdf sI. ies Kqry nUM Gwt krn leI rMgkrmI “hlky muKOitaF aqy iek vfr vrq ky suwtI jf skx vflI smwgrI dI vrqoN krdy sn aqy nftkI ilbfsF dI bhuq Gwt vrqoN krdy sn jF iblkul hI vrqoN hI nhIN krdy sn” (Erven, 1987, p. 63).


BfvyN ik smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vflIaF kuJ mMzlIaF aijhIaF hn jo ivsiqRq mMc smwgrI dI vrqoN krdIaF hn, pr bhuqIaF mMzlIaF Gwt qoN Gwt mMc smwgrI dI vrqoN krdIaF hn. Audfhrn leI bMgflI nftk inrdysLk bfdl isrkfr “Qf aqy adfkfr dy ijsm”
(Bharucha, 1983, p. 143) nUM hI mMc smwgrI dy qOr `qy vrqx ivwc ivsLvfs rwKdf hY. Aus df ieh ivsLvfs Aus dy nftk qjrby dy afDfr `qy bixaf hY. BrUcy muqfbk isrkfr afpxy rMgmMc ivwc rOsLnI vrgy nftk sfDnF dI vrqoN kiraf krdf sI. iek vfr iek sLoa ivckfr iPAUjL Auzx kfrn spft lfeItF ny kMm krnf bMd kr idwqf. nqIjy vwjoN nftk df bfkI df ihwsf hfl dIaF lfeItF dI rOsLnI ivwc kIqf igaf. ies gwl vwl drsLkF ny iblkul iDafn nhIN idwqf aqy nftk nUM pUrI iekfgrqf nfl dyiKaf. ies Gtnf dy nqIjy vjoN isrkfr df ieh ivsLvfs bx igaf ik nftk dI pRozksLn ivwc rOsLnI dI vrqoN jLrUrI nhIN. muwkdI gwl ieh hY ik smfjk qbdIlI df rMgmMc afpxI loV aqy vsIilaF muqfbk mMc smwgrI vrqdf hY, aqy hmysLF ies gwl qoN sucyq rihMdf hY ik mMc smwgrI dI ivsiqRq vrqoN kfrn rMgmMc drsLkF dI phuMc qoN bfhr nf ho jfvy.


KLudmuKqfrI

ikAuNik smfjk qbdIlI df rMgmMc smfj dy jLorfvr visLsLt vrg dy ihqF df smrQn nhIN krdf, ies leI ieh bhuq jLrUrI hY ik Auh KLudmuKLqfr aqy afjLfd hovy. kI smfjk qbdIlI df rMgmMc mfiek mdd aqy ivqI vsIilaF leI srkfr aqy smfj dy hor jLorfvr ihqF `qy inrBr ho ky KLudmuKLqfr aqy afjLfd rih skdf hY? smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfly kuJ lokF df ivsLvfs hY ik Auh srkfr qoN pYsf lYx qoN bfad vI afpxI KLudmuKqfrI kfiem rwK skdy hn aqy lokF nUM jfxkfrI aqy iswiKaf dy skdy hn. Audfhrn leI, idwlI df jfgrn iQeytr srkfr qoN pYsf lYNdf hY aqy idwlI dIaF JoNpVpwtIaF ivwc “kimAuintI dI iswiKaf aqy ivkfs” leI kMm krdf hY
(Bakshi, 1989) . pr hor keI rMgkrmIaF df ivsLvfs hY ik smfjk qbdIlI df rMgmMc afpxIaF ivqI loVF leI sQfpqI AuWqy inrBr nhIN ho skdf. bfdl isrkfr df kihxf hY ik sQfpqI (srkfr jF hor jLorfvr ihqF) qoN leI geI mfiek shfieqf aKIr ivwc nftk mMzlI nUM smJOqf krn leI mjbUr krygI (Bharucha, 1983) . zyivz kr (1991, 1995) df ivcfr hY ik jdoN smfjk qbdIlI df rMgmMc srkfr dI srpRsqI jF srkfr dy sihXog nfl kMm krygf, qF rMgmMc rfhIN lokF dy ihqF dI QF srkfr dy ihqF dI gwl hox df Kqrf bx jFdf hY.


AuprlI gwlbfq dy afDfr AuWqy ieh hI ikhf jf skdf hY ik smfjk qbdIlI df rMgmMc krn vfilaF nUM srkfr jF jLorfvr iDrF qoN afriQk shfieqf lYx jF AuhnF nfl iml ky kMm krn dy svfl bfry bhuq iDafn aqy sfvDfnI nfl socxf cfhIdf hY. jy ies gwl dI rwqI Br vI guMjfiesL hovy ik srkfr dI srpRsqI lYx nfl jF srkfr nfl kMm krn nfl AuhnF nUM afpxy kMm ivwc smJOqf krnf pvygf qF AuhnF nUM aijhf krn qoN guryjL krnf cfhIdf hY. vIs aqy Aus dy sfQIaF anusfr Aus rMgmMc nUM smfjk qbdIlI df rMgmMc nhIN ikhf jf skdf, ijhVf rMgmMc klfqmk PYsilaF, ivisLaF dI cox aqy skirptF dI iqafrI ivwc srkfr qoN jF hor ZFicaF qoN afjLfd nhIN hY.


smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF hor sMsQFvF nfl irsLqf

rMgmMc lokF nUM jfxkfrI dyx, ivcfr vtFdry leI mMc muhweIaf krn aqy afpxIaF hflqF df aflocnfqmk ivsLlysLx kr skx ivwc mhwqvpUrn rol adf kr skdf hY. pr ieh sfrIaF cIjLF iekwlIaF smfjk qbdIlI nhIN ilaf skdIaF. smfjk qbdIlI df aml sLurU krn aqy ies aml nUM cldf rwKx leI smUhk aml dI loV hY. ies iksm dy amlF nUM jQybMd aqy lfmbMd krn leI smfjk, isafsI, mjLdUrF, aOrqF aqy ies iksm dy hor vrgF dIaF jQybMdIaF df muwK rol hY. ies krky smfjk qbdIlI dy rMgmMc nUM ies iksm dIaF jQybMdIaF nfl rfbqf kfiem krn aqy shfiek aqy BfeIvflI vflf irsLqf sQfpq krn dI loV hY. ikz aqy rsLId anusfr, “styj AuWqy jwdojihd jQybMd krn aqy asl ijLMdgI ivwc jwdojihd jQybMd krn ivwc Prk hY aqy ies Prk nUM awKoN Auhly nhIN krnf cfhIdf. rMgmMc df lfmbMdI aqy jwdojihd nfl juiVaf hoxf jLrUrI hY. ijwQy ieh sLrqF pUrIaF huMdIaF hn, AuWQy rMgmMc afpxy afp ivwc jwdojihd df iek rUp bx skdf hY”
(Kidd & Rashid, 1984, p. 32). kr (1991) df ivcfr hY ik jy smfjk qbdIlI df rMgmMc ies iksm dIaF jQybMdIaF nfl nfqf nhIN joVdf jF kimAuintI ivwc aijhIaF jQybMdIaF nhIN hn qF rMgmMc ivwc drsfey gey hwlF `qy aml krnf asMBv ho jFdf hY. pMjfb ivwc ho rhy smfjk qbdIlI dy rMgmMc qoN vI ieh gwl bhuq spsLt ho jFdI hY ik smfjk qbdIlI dy rMgmMc aqy lok-pwDr `qy smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF jQybMdIaF ivckfr BfeIvflI bhuq jLrUrI hY. sfl 2000 dy sLurU ivwc pMjfb dy rMgkrmIaF nfl myry vwloN kIqIaF mulfkfqF dOrfn keI rMgkrmIaF (gursLrn isMG, ajmyr aOlK, qrlocn isMG, hrkysL cODrI, hMsf isMG, sumn lqf afid) ny vfr vfr duhrfieaf sI ik lokF dy pwDr `qy kMm kr rhIaF jQybMdIaF nfl BfeIvflI pfey ibnF pMjfb ivwc smfjk qbdIlI dy rMgmMc dI hoNd sMBv nhIN hY. ies dy nfl hI AuhnF df ivcfr sI ik rMgmMc shfiek rol adf kr skdf hY, jdoN ik lokF nUM smfjk qbdIlI ilafAux leI jQybMd krn df kMm lok pwDr `qy kMm krdIaF jQybMdIaF hI kr skdIaF hn.


pr ies sMbMD ivwc keI rMgkrmI KdsLf jLfhr krdy hn. iehnF rMgkrmIaF df Kfs krky ieh kihxf hY smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF jQybMdIaF dy nyqf Kfs krky Kwby-pwKI jQybMdIaF dy nyqf, smfjk qbdIlI dy rMgmMc dIaF srgrmIaF df bxdf muwl nhIN pfAuNdy aqy rMgmMc nUM afpxIaF mIitMgF leI BIV iekwTI krn df iek jLrIaf mfqr smJdy hn. rMgkrmIaF df ieh KdsLf gMBIr hY aqy smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF jQybMdIaF nUM ies bfry socxf cfhIdf hY. smfjk qbdIlI leI kMm kr rhIaF jQybMdIaF vfsqy jLrUrI hY ik Auh rMgmMc dI aslIaq aqy ies dy rol nUM shI qrHF smJx aqy ies df pUrf muwl pfAux. iPlpIn dy smfjk qbdIlI dy rMgmMc ivwc kMm krdf iek adfkfr ies rol dI ies qrHF ivafiKaf krdf hY:


mUl rUp ivwc asIN, gly-sVy bsqIvfdI siBafcfr nUM lokF dy isrF ivwcoN kwZx dI koisLsL kr rhy hF. aMdrly dusLmx nfl lV rhy hF. nvIN mfniskqf aqy iensfP Biraf smfj pYdf krn leI sfzf rMgmMc iek inrxfiek hiQafr hY. asIN afpxy lokF `qy asr pfAux vfly aslI msilaF nUM pysL krdy hF. asIN rvfieqI aqy sQfnk siBafcfrk rUpF nUM AuqsLfihq krdy hF. asIN lokF nUM afpxy sfDnF nfl zrfmy aqy gIq isrjxf isKfldy hF. asIN gruwp sQfpq krdy hF, ijhVy afpxy afp ivwc bdlvyN lokqMqrI isrjfxqmk BfeIcfry bx jFdy hn. spsLt hY ik ies sB kuJ smfj ivwc qbdIlIaF ilafAux leI cldy ienklfbI aml df hI ihwsf hY (
Erven, 1992, p. 77) .


Auprly ivcfr vtFdry ivwc smfjk qbdIlI dy rMgmMc dI iek rUp-ryKf idwqI geI hY, ijhVI sfzy sfhmxy dunIaf ivwc ho rhy smfjk qbdIlI dy rMgmMc dI iek spsLt qsvIr pysL krdI hY. vwzy smfjk aml df ihwsf huMidaF hoieaF, smfjk qbdIlI df rMgmMc gqIsLIl hY aqy hr smyN bdl irhf hY. ies leI ies rUp-ryKf nUM iek aijhI gfeIz smJxf cfhIdf hY ijhVI nf qF asiQr hY aqy nf hI abdl. iPr vI smfjk qbdIlI dy rMgmMc dI afm smJ bxfAux leI Auprly ivcfr vtFdry dy afDfr `qy ies rMgmMc dI hyTF idwqy nukiqaF anusfr pCfx kIqI jf skdI hY. smfjk qbdIlI df rMgmMc:


* sLoisLq lokF dI ijLMdgI nfl sMbMDq msilaF aqy musLiklF nUM sMboDn huMdf hY;
* sLoisLq lokF ivckfr iek BfeIcfrk sFJ pYdf krdf hY;
* sLoisLq lokF df AuhnF dI hkIkq vwl iDafn idvfAuNdf hY aqy ies hkIkq nUM bdlx leI ZMgF aqy sfDnF dI Bfl krdf hY;
* sLoisLq lokF dy sLosLx nUM pysL krdf hY aqy ieh vI drsfAuNdf hY ik ieh sLosLx smfj dy ZficaF aqy sMsQFvF nfl iks qrHF juiVaf hoieaf hY;
* lokF dI hkIkq nUM ieiqhfsk pRsMg ivwc dyKdf hY;
* isafsq nUM muKfqb hox qoN iJjkdf nhIN;
* ieiqhfs dI srkfrI pysLkfrI nUM cuxOqI idMdf hY;
* gLflb ivcfrDfrf nUM cuxOqI idMdf hY;
* lokF dIaF rvfieqF aqy imwQF dI vrqoN krdf hY, pr iehnF rvfieqF aqy imwQF bfry aflocnfqmk njLrIaf rwKdf hY;
* ijMnf sMBv ho sky, lokF nUM rMgmMc dI isrjxf aqy pysLkfrI ivwc sLfml krdf hY;
* sQfnk BfeIcfiraF dy isrjxfqmk aqy siBafcfrk vsIilaF df siqkfr krdf hY;
* AuhnF QFvF `qy Kyizaf jFdf hY, ijhVIaF QFvF lokF dI phuMc aqy kMtrol aDIn hox;
* lokF dy ivq mUjb mMc smwgrI dI vrqoN krdf hY aqy aijhI rMgmMc smwgrI dI vrqoN krdf hY ijhVI hflqF aqy nftk Kyzx vflIaF QFvF dy anukUl hovy;
* KLudmuKLqfr aqy afjLfd huMdf hY; aqy
* smfjk qbdIlI leI kMm krn vflIaF jQybMdIaF nfl sFJ pYdf krdf hY.


hvfly:

Bakshi, Parminder Kaur. (1989). Jagran: Theatre for Education and Development. New Theater Quarterly, May 124-139.
Boal, Augusto (1979). Theatre of the Oppressed. London: Pluto Press.
Bharucha, Rustom (1983). Rehearsals of Revolution. Honolulu: University of Hawai Press.
Brecht, Bertolt (1964). Brecht on Theater. (John Willett, Ed. & Trans.) New York: Hill and Wang.
Deepak, Swadesh (2000). The Demands On Drama. Bahroop Theatre Digest 1 (1) 20
Dutt, Utpal (1988). What is to be done. New Delhi: Shri Ram Centre.
Epskamp, Kees P. (1989). Theatre in Search of Social Change. Hague: CESO.
Erven, Eugene van (1987). Philippine Political Theatre and the Fall of Ferdinand Marcos. The Drama Review 32, 57-78.
Erven, Eugene van (1988). Radical People’s Theatre. Bloomington: Indiana University Press.
Erven, Eugene van (1989). Plays, Applause, and Bullets: Safdar Hasmis’s Street Theatre, The Drama Review 33 32-47.
Erven, Eugene van (1992). The Playful Revolution. Bloomington: Indiana University Press.
Holderness, Graham (1992). Introduction. In. Graham Holderness (Ed.), The Politics of Theatre and Drama (pp. 1-17). London: Macmillan.
Hashmi, Safdar (1989). The Right to Perform: Selected Writings of Safdar Hashmi. Delhi: SAHMAT.
Kerr, David. (1991). Participatory Popular Theatre: The Highest Stage of Cultural Under-development? Research in African Literature, Fall 55-75.
Kerr, David. (1995). African Popular Theatre from pre-colonial times to the present day, London: James Currey.
Kidd, David & Rashid Mamunur (1984). Theatre by the People and of the People: People’s Theatre and Landless Organizing in Bangladesh, Bulletin of Concerened Asian Scholars 16-1, 30-45.
Mangai, A. (1998). Cultural Intervention through Theatre: Case Study of a Play on Female Infanticide/Foeticide, Economic and Political Weekly, October 31, WS70 - WS 72.
Morrison, Joy F. (1991) Forum Theatre in West Africa: An Alternative Medium of Information Exchange, Research in African Literature, Fall 29-53.
Morrison, Joy F. (1993) Communicating healthcare through forum theatre: egalitarion information exchange in Burkina Faso. Gazette, 52, 109-121
Shank, Theodore (1982). American Alternatives Theatre, New York: Grove Press, Inc.
Steadman, Ian (1991). Theatre Beyond Apartheid, Research on African Literature, Fall 77-90.
Weiss, Judith A., L. Damasceno, D. Frischmann, C. Kaiser-Lenoir, M. Pianca, & B. J. Rizk (1993). Latin American Popular Theatre: The First Five Centuries, Abluqerque: University of New Mexico Press.

gursLrn isMG, styt aqy QIeytr df irsLqf, mMcn 25, 47-50.
gursLrn isMG, bfbf boldf hY (prmjIq ZINgrf, srbjIq nfrMgvfl, aimRqpfl isMG aqy divMdrpfl nfl kIqIaF ieMtrvIAU dy coxvyN aMsL), mMcn 25, 35-46.
sqIsL kumfr vrmf (1997), nftkkfrF nfl sMvfd, cMzIgVH: pMjfb sfihq akfdmI

Welcome to WatanPunjabi.ca
Home  |  About us  |  Font Download  |  Contact us

© 2007-08 WatanPunjabi.ca, Canada

Website Designed by Gurdeep Singh +91 98157 21346