(drsLn isMG knyzIan bfry ieh lyK knyzf dy pMjfbI BfeIcfry dy ieiqhfs dI
mhwqvpUrn kVI hY. ies ivwc Aus vloN pfey Xogdfn dy Auh pihlU sfhmxy ilaFdy
gey hn jo eyQoN dy ieiqhfs ivwc Aus df aihm sQfn bxfAuNdy hn.
drsLn
isMG afKrI vfr 1985 ivwc knyzf afey sn. Aus smyN zfktr hrI sLrmf, sfDU
ibinMg, suKvMq huMdl qy mwKx tuwt ny AunHF nfl 18 GMty dI gwlbfq typ kIqI
sI. ies lyK ivclI bhuqI jfxkfrI Aus mulfkfq AuWqy afDfrq hY. ies qoN ibnF
XUnIvristI afP ib®itsL kolMbIaf ivwc sFBIaF purfxIaF aKbfrF aqy qsvIrF qoN
kfPI mhwqvpUrn jfxkfrI p®fpq hoeI hY. ieMtrnYsLnl vuwzvrkrjL afP amrIkf
(afeI zblXU ey) dy pyprF aqy PfeIlF ivwcoN vI kfPI shfieqf imlLI. ienHF
soimaF qoN imlLI jfxkfrI ivwc aqy AunHF AuWqy afDfrq ies lyK ivwc kfPI kuJ
ieho ijhf hY ijhVf pihlF pMjfbI ivwc AuplwbD nhIN sI.
pr
ijhVI gwl ies ilKq nUM swB qoN vwD aihmIaq idMdI hY Auh hY ies lyK vfsqy
kIqI drsLn isMG dy kuJ AunHF sfQIaF nfl gwlbfq jo Ausdy nfl kMm krdy rhy
hn aqy ijnHF dy mnF ivwc Aus vfsqy aQfh siqkfr qy moh hY. ienHF ivwcoN
ivsLysL hn: mOirs rwsL, eymIl ibErnsn, monf morgn, kryg pirct, kuldIp
bYNs, hYrI rYNikn qy roafie mfh. afeI zblXU ey dy mOjUdf smyN dy kfrkunF
vloN, Kfs kr klya pYrI vloN vI drsLn isMG dy jIvn nfl sbMDq kfPI jfxkfrI
p®fpq hoeI.
ieh
lyK sfDU ibinMg aqy suKvMq huMdl vloN sMn 200 ivwc ilKI ikqfb “sMGrsL dy
sO vrHy: knyzf ivwc pMjfbI pRgqIsLIl lihr” dy ihwsy vwjoN iliKaf igaf hY.
ies ivwc pysL jfxkfrI drsLn isMG dy knyzf ivwc huMidaF pfey Xogdfn dI pUrI
qsvIr pysL nhIN krdI. knyzf ivwc Ausdy ds vrHy df jIvn afpxy afp ivwc
vwKrI ikqfb dI mMg krdf hY.)
knyzf dI pMjfbI/BfrqI
kimAUintI ivwc 1920 qoN 1940 ivckfr vwzI pwDr dIaF aijhIaF srgrmIaF nhIN
hoeIaF ijnHF ny kimAUintI AuWpr koeI sdIvI Cfp CwzI hovy. iesdf iewk kfrn
pwCmI mulkF, qy Kfs kr AuWqrI amrIkf ivwc 1929 ivwc ipaf ivsLfl afriQk
mMdvfVf (izprYsLn) vI sI. cOQy dhfky (1930-1940) dy pihly kuJ sflF dOrfn
eyQy nOkrIaF dI axhoNd kfrn kfPI pMjfbI vfps dysL cly gey sn.
pr 1940ivaF dOrfn drsLn isMG knyzIan ny bI sI dI mjLdrU lihr aqy kimAUinst
lihr ivwc bhuq hI inwgr aqy p®BfvsLflI kMm kIqf. Ausdy kMm df knyzf dI
KwbI iDr dIaF srgrmIaF aqy pMjfbI kimAUintI dIaF smuwcIaF srgrmIaF ivwc
iewk aihm QF bxdf hY. Ausdy kMm ny iewk pfsy eyQy vsdy pMjfbIaF dy jIvn
dIaF hflqF nUM suDfrn leI Xogdfn pfieaf dUjy pfsy knyzf dy lokF, Kfs krky
agFhvDU lokF, nfl sFJ pYdf krn ivwc mhwqvpUrn rol adf kIqf. ies sFJ kfrn
pMjfbIaF nUM ies mulk dI mjLdUr lihr ivwc iewk ivsLysL siqkfr aqy mfx
imilaf aqy eyQy vDx Puwlx ivwc hmfieq hfsl hoeI. ies lyK ivwc asIN drsLn
isMG knyzIan dy ies kMm nUM rIkfrz krn dI kosLsL krFgy. aijhf krn leI asIN
knyzf ivwc AusdI irhfiesL dy ds virHaF, 1937 qoN 1947 qwk, dy vwK vwK
pVfvF AuWqy kIqy kMmF df ijLkr krFgy.
knyzf
ivwc afmd dy pihly vrHy
drsLn isMG 1937 ivwc
knyzf afieaf. Aus vyly AusdI Aumr 19 virHaF dI sI. BfvyN Auh iewk
ividafrQI dy qOr ’qy knyzf afieaf pr Ausdy eyDr nUM afAux dy kfrn afm
pMjfbIaF vfly hI sn. Ausdy afpxy kihx muqfbk:
“myry iewQy afAux dy
kfrn afm pMjfbIaF qoN koeI vwKry nhIN sn. Gr ivwc BuwK bhuq sI. iksy pfsy
nUM inklxf hI sI. myrf bfp bhuq grIb iksfn sI. kuwl imlf ky cfr ku eykV
jLmIn sI sfzI ipMz lMgyrI, qihsIl gVHsLMkr, ijLlHf huisLafrpur ivwc. Auh
vI pMdrHF tukiVaF ivwc vMzI peI sI.”1
Aus vyly pMjfbIaF dI
knyzf ivwc vsoN eynI ijLafdf nhIN sI. ienHF ivwcoN bhuqy iswK BfeIcfry nfl
sMbMD rwKdy sn. ieh knyzf dy pwCmI qwt dy sUby ib®itsL kolMbIaf ivwc rih
ky lwkV dIaF imwlF ivwc kMm krdy sn. drsLn isMG vI pMjfb dy ipMz ivwcoN
aqy iswK prvfr ivwcoN afieaf hox krky ienHF lokF ivwc Gul imlL igaf.
Aus ny pihlF hor pMjfbIaF vFg lwkV dI snaq ivwc kMm krnf sLurU kIqf. ies
nfl AusnUM imwlF aqy lfigMg kYNpF ivwc kMm dIaF afm hflqF aqy Kfs kr
gYr-gory lokF nfl huMdy ivqkiraF nUM dyKx aqy smJx df mOkf imilaf. swB qoN
pihlF Aus nUM vYnkUvr afeIlYNz AuWqy iewk pMjfbI imwl mflk kpUr isMG dI
imwl ivwc kMm imilaf. Ausdf cfcf ies imwl ivwc kMm krdf sI ijsdI isPfirsL
AuWqy AusnUM ieh nOkrI imlLI. pr ijs idn Auh kMm AuWqy lwgf, Aus idn hI
Ausdy cfcy nUM kMm qoN htf idwqf igaf. ies Gtnf df ibafn drsLn isMG ienHF
sLbdF ivwc krdf hY:
“ijwdx kpUr isMG ny
mYnUM kMm AuWqy rwiKaf, cfcy nUM Ausy idn imwl coN CuwtI kr idwqI. cfcf
kpUr isMG leI sLfied purfxf GoVf ho cuwkf sI. swT sfl df ibrD sI. Auh
Auhny htf idwqf aqy AuhdI QF 20 sflF df nvF GoVf rwK ilaf.”2
Aus smyN imwlF ivwc gory
kfimaF dy mukfbly gYr-gory kfimaF nUM qnKfh Gwt imldI sI. AunHF nUM nOkrI
swB qoN mgroN idwqI jFdI aqy nOkrI qoN htfieaf swB qoN pihlF jFdf. imwlF
ivwc gYr-gory lokF nUM kMm vI byhunrI mjLdUrI (ansiklz lybr) vfly hI idwqy
jFdy. imwl ivwc iksy iksm dI msLInrI clfAux df kMm jF iksy iksm dI
ijLMmyvfrI vflf kMm gYr-gory kfimaF nUM nhIN sI idwqf jFdf. eyQoN qwk ik
ijhVIaF imwlF dy mflk Kud pMjfbI sn AunHF imwlF ivwc vI p®bMDkI
(mYnyjmYNt) nOkrIaF aqy msLInrI clfAux vflIaF vwD qnKfh vflIaF nOkrIaF
goiraF nUM hI idwqIaF jFdIaF sn.
kuwJ smF imwlF aqy lfigMg kYNpF ivwc kMm krn AuprMq drsLn isMG ny vYnkUvr
siQq XUnIvristI afP ib®itsL kolMbIaf (XU bI sI) jfxf sLurU kIqf. eyQy hI
Ausdf sMprk agFhvDU soc vfly ividafrQIaF nfl hoieaf aqy Auh XUnIvristI dI
XMg kimAUinst lIg (vfeI sI aYl) df mYNbr bx igaf. drsLn isMG dy nfl isafsI
kMm krn vfly Ausdy sfQI aqy dosq eyml ibErnsn dy dwsx anusfr, “drsLn isMG
df swB qoN pihlF sMprk myry Brf ibwl ibErnsn nfl hoieaf jo Aus smyN XU bI
sI ivwc ividafrQI sI aqy vfeI sI aYl (XMg kimAUinst lIg) df lIzr sI.”3 ies
smyN dOrfn drsLn isMG ny afpxI XUnIvristI dI pVHfeI nfloN vI vwD smF
mfrksvfdI sfihq pVHn vfl lfieaf. Aus dy afpxy kihx anusfr AuhnUM
XUnIvristI dy mjLmUnF dI eynI smJ nhIN sI pYNdI pr isafsI sfihq aqy Kfs kr
mfrksvfdI sfihq pVHn aqy smJx ivwc AusnUM kdI koeI musLkl nhIN sI pysL
afAuNdI.
XUnIvristI ivwc ijwQy Ausdf sMprk agFhvDU lokF nfl lgfqfr vwD irhf sI AuQy
Auh afpxy BfeIcfry dIaF srgrmIaF ivwc vI vwD cVH ky ihwsf lYNdf. vYnkUvr
dy sYikMz aYvinAU vfly ieiqhfsk gurdvfry ivwc Auh aksr Bfrq dI ajLfdI nfl
sbMDq msilaF AuWpr boldf. afpxy lokF ivwc Auh kfPI hrmn ipafrf ho irhf sI.
iswty vjoN Auh srkfr dIaF njLrF ivwc rVkx lwgf aqy iemIgrysLn vfilaF Aus
ivruwD jfxkfrI iekwqr krnI sLurU kr idwqI. iemIgrysLn vfilaF AusnUM pVHfeI
vfsqy cfhIdy pYisaF leI kMm krn dI iejfjLq nf idwqI. Ausny vYnkUvr
afeIlYNz AuWqy jf ky corIN kMm krn dI kosLsL kIqI pr imwlF vfilaF kol vI
Aus bfry jfxkfrI phuMc cuwkI sI aqy AusnUM kMm nf imilaf. Auh muV Pyr
XUnIvristI vfps jfx lwg ipaf. pr kol pYsy nhIN sn so ies krky pVHfeI jLfrI
rwKxI sMBv nhIN sI.
kuJ dosqF dI slfh nfl drsLn aqy iewk hor dosq bI sI Cwz ky nfl dy sUby
albrtf ivwc kMm dI Bfl krn cly gey. Aus dosq df nFa sohx isMG sI pr kMm
krn dI iejfjLq nf hox kfrn Ausny afpxf nFa lfB isMG rwK ilaf aqy drsLn
isMG ny afpxf nFa rfm cMdr rwiKaf. Auh aYzmMtn dy AuWqr vwl koeI iqMn sO
mIl qoN vI vwD Pfsly AuWqy ivnPIlz nFa dy sLihr qoN cflI pMjfh mIl bfhr
jMgl ivwc bxI hoeI mYkzUgl nFa dI imwl ivwc kMm krn lwg pey. AuWQy pihlF
iewk hor pMjfbI vI kMm krdf sI ijs df nFa hjLfrf isMG grcf sI. Auh 1926 df
knyzf afieaf hoieaf sI aqy Ausny eyQoN aYm aYs sI kIqI hoeI sI pr nslI
ivqkry kfrn Aus nUM koeI nOkrI nhIN sI imlI. ijwQy Auh rih rhy sn AuWQy
brP bhuq pYNdI sI aqy kMm dIaF hflqF bhuq aOKIaF sn. drsLn isMG ny, jo
afpxy dUjy do BfrqI sfQIaF nfl grIn cyn AuWpr rfq dI isLPt ivwc kMm krdf
sI, Aus QF df cyqf kridaf ikhf, “bfkI QfhF dy tfkry AuWqy Aus QF nUM
swcmuwc hI knyzf df nrk ikhf jf skdf hY.”4
ies qoN bfad Aus ny bI sI dy AuWqrI ielfky dIaF kuJ hor imwlF ivwc kMm
kIqf. ies smyN dOrfn jdoN pirMs jfrj nyVy ibMz nFa dy Coty ijhy tfAUn ivwc
kMm kr irhf sI qF AusnUM pqf lwgf ik vYnkUvr ivwc BfrqI kimAUintI dy kuwJ
afgUaF ny gYr-kfnUMnI BfrqIaF ivwcoN kuwJ iewk dy kysF vfsqy zfktr pFzIaf
nFa dy BfrqI ipCokV dy vkIl nUM kys dI pYrvfeI krn vfsqy awgy kIqf hY.
bysLwk Aus smyN bI sI ivwc pMjfbIaF dI igxqI kfPI QoVHI sI pr Aus ivwcoN
vI qkrIbn iqMn sO qoN AuWpr pMjfbI gYr-kfnUMnI rih rhy sn. zfktr pFzIey
dIaF srgrmIaF bfry pqf lwgx AuWqy drsLn isMG aqy kuJ hor bMdy vYnkUvr af
gey. vYnkUvr af ky AunHF ny afpxy vrgyy hor gYr-kfnUMnI BfrqIaF nfl sMprk
kIqf. iPr iewk kmytI bxfeI geI ijsdy ijLMmy ies kys vfsqy pYs iekwTy krn
df kMm lwgf. drsLn isMG anusfr, “asIN vYnkUvr afeIlYNz ivwc GuMm ky cfr sO
zflr iekwTf krky zfktr pFzIey nUM idwqf.”5 gYr-kfnUMnI BfrqIaF dy kysF nUM
kimAUintI vloN iekwTy ho ky lVn nfl 1939 ivwc BfrqIaF dI iemIgrysLn dy kys
ivwc ijwq hoeI aqy iqMn sO qoN vwD pMjfbI ieWQy kfnUMnI qOr AuWqy rihx Xog
ho gey.
jLbrI
POjI BrqI leI icwTI
drsLn isMG df iemIgrysLn
df mslf hwl hox bfad Auh kpUr isMG dI imwl ivwc kMm krn lwg ipaf. pr ies
smyN dUjI sMsfr jMg iCV cuwkI hox krky pMjfbI kimAUintI leI aqy drsLn isMG
dy jIvn dI iewk hor aihm Gtnf GtI. Aus nUM kimAUintI ivwcoN swB qoN pihlF
POj dI jLbrI BrqI (knskirpsLn) vfsqy icwTI af geI. Pyr iewk hor grIbU nFa
dy pMjfbI nOjvfn nUM vI BrqI dI icwTI imlI. kimAUintI ivwc ies bfry kfPI
BKvF ivvfd iCV ipaf. knyzf ivcly BfrqIaF df kihxf sI ik jy sfnUM ieh ies
mulk ivwc pUry hwk nhIN dyxy cfhuMdy qF sfzy koloN lVn dI iks qrHF afs rwK
skdy hn. Xfd rhy ik Aus vkq BfrqIaF nUM eyQy vot pfAux df hwk hfsl nhIN sI
aqy ijs dy PlsrUp bfkI sLihrIaF vfly hwk vI p®fpq nhIN sn. vYnkUvr dI
BfrqI kimAUintI ny ies sMbMDI gurdvfry ivwc mqf pfs kIqf ik jy sfnUM POj
ivwc lY ky jfxf hY qF sfnUM brfbr dy hwk dyvo.
pr drsLn isMG vfsqy Aus smyN POrI mslf ieh sI ik BrqI hoieaf jfvy jF Pyr
Prfr ho ky BgOiVaF vflI lukx iCpx vflI ijLMdgI ibqfeI jfvy. Ausdy kihx
muqfbk Aus ny kfPI lokF nfl ies sMbMDI slfh msLvrf kIqf aqy aKIr BrqI hox
df PYslf kr ilaf. Ausdy nfl kMm krn vfly Ausdy dosq kuldIp bYNs dy dwsx
anusfr: “mYN drsLn nUM ikhf, ieh afrmI tryinMg ivwcoN qUy kI Kwt lvyNgf?
qF Ausdf jvfb sI, “kI pqf jIvn ’c kdoN afrmI tryinMMg kMm af jfvy.” drsLn
smJdf sI ik POjI isKlfeI Ausdy afpxy ienklfb dy kMm ivwc vI shfeI
hovygI.”6 ies qoN ieh gwl kfPI sfP ho jFdI hY ik CotI Aumr ivwc hI drsLn
isMG knyzIan ny afpxy afp nUM smfijk qbdIlI vfsqy loVINdy ienklfb leI
iqafr kr ilaf sI.
POjI isKlfeI bI sI dy sLihr vrnn ivwc idwqI jfxI sI. drsLn isMG AuWQy cfr
mhIny irhf. goiraF ivwc isKlfeI lYx vflf Auh iekwlf hI BfrqI sI. afpxy
POjI isKlfeI dy idnF nUM drsLn isMG ies qrHF Xfd krdf hY:
“mYN kwlf hI ihMdusqfnI
sI bfkI sfry gory sn. AuWQy qF Pyr ijdF huMdf hI hY. ibgl vwjdy sI. AuWT
ky mUyh Doxf aqy Bwj pYxf. iewDr p®yz, AuWDr p®yz, kdI pyt dy bwl clo,
goizaF Bfr cwlo, bMdUk clfAuxI iswKo.[[[ goiraF dIaF sfrIaF gflHF mYN
AudoN hI iswKIaF. qVky sfrjMt ny af ky dbkf mfrnf - hy XU bfstrzjL, sn afP
ibcjLs, sitl lfieMg dyar, gYWt afp XU[[[” 7
Bfrq
vfps jfx dI koisLsL
POjI isKlfeI cfr mhIny
dI sI aqy pwkI nOkrI vfsqy icwTI bfad ivwc afAuxI sI. drsLn isMG muV af ky
imwl ivwc kMm krn lwg ipaf. Aus vfsqy ieh smF kfPI AulJn vflf sI. ies gwl
nUM qF sfry BfrqI smJdy sn ik ieh lVfeI goiraF dI sI. drsLn isMG nUM ies
gwl dI vI soJI af cuwkI sI ik sfmrfjvfd kI huMdf hY aqy gulfmI kI huMdI
hY. Aus ivwc dysL BgqI df jjLbf vI pUrI qrHF jfg cuwikaf sI aqy Auh smJdf
sI ik asl kMm qF goiraF nUM ihMdusqfn ivwcoN bfhr kwZx df hY. Aus vkq Aus
ny PYslf kr ilaf ik goiraF dI POj ivwc mrn nfloN ikAuN nf afpxy dysL vfps
jf ky ajLfdI dI lVfeI ivwc ihwsf ilaf jfvy. ies ierfdy nfl Auh jUn 1940
ivwc Bfrq nUM jfx leI jhfjL cVH igaf. rfh ivwc jdoN Ausdf jhfjL tokIE,
jfpfn Tihiraf qF AuWQy Auh kuJ idn iewk aBI cMdfnI nFa dy isMDI BfrqI kol
irhf. AuWQoN AuhnUM pqf lwgf ik kuJ isMDI aqy pMjfbI lok ijhVy kuJ dyr
pihlF Bfrq vwl gey sn AunHF nUM goiraF ny hFgkFg ivwc PV ilaf sI aqy jylH
ivwc bMd kr idwqf sI. ies gwl dy pqf lwgx AuWqy drsLn isMG tokIE qoN hI
muV ky knyzf af igaf.
vfps af ky Aus ny vYnkUvr dy afs pfs kMm Bflx dI kosLsL kIqI pr koeI kMm
nf imilaf. Pyr AuhnUM ivktorIaf ivwc islkrk lMbr kMpnI, ijs df mflk iewk
pMjfbI sI, ivwc kMm imlL igaf. agly pMj Cy sfl Aus ny ies imwl ivwc hI kMm
kIqf. afpxy ies kMm dOrfn drsLn isMG nUM knyzf dI lwkV dI snaq ivwc kMm
krdy mjLdUrF dy kMm dIaF hflqF, kMmF AuWpr gYr-gory lokF nfl huMdy ivqkry
nUM jfxn df mOkf imilaf.
kimAUinst pfrtI aqy tryz XUnIan ivwc kMm
ijvyN pihlF ijLkr kIqf
jf cuwkf hY ik XU bI sI ivwc afpxI pVHfeI dOrfn drsLn isMG XMg kimAUinst
lIg nfl sbMDq dUjy ividafrQIaF dy sMprk ivwc afieaf. knyzf ivwc afpxI
irhfiesL dy sfry smyN dOrfn Auh kimAUinst pfrtI nfl juiVaf irhf. Aus vloN
mYNbr bxn ipwCy iewk kfrn ieh vI sI ik Aus smyN kimAUinst pfrtI knyzf ivwc
BfrqI lokF dy hwkF df zwt ky smrQn krdI sI. afpxI sUJ aqy p®iqbwDqf nfl
jldI hI Aus ny pfrtI ivwc iewk mhwqvpUrn QF bxf leI. pfrtI vloN drsLn isMG
ny knyzf Br ivwc lYkcr tUr kIqy. ienHF lYkcrF ivwc ijwQy Auh pfrtI dy
eyjMzy bfry gwl bfq krdf AuWQy nfl nfl Auh knyzIan mjLdUrF ivwc dUjIaF
kimAUintIaF dy mjLdUrF p®qI pey BulyiKaF nUM dUr krdf. pfrtI ivwc afpxy
leI mhwqvpUrn QF bxfAux ivwc kfmXfb hox df rfj ieh sI ik drsLn isMG iewk
bhuq vDIaf bulfrf sI aqy Ausdy iKaflF ivwc spwsLtqf sI. sfrI Aumr tryz
XUnIan ivwc srgrm rihx vfly aqy drsLn isMG nfl imlL ky kimAUinst pfrtI
ivwc kMm krn vfly kryg pirct df kihxf hY:
“drsLn isMG ny pfrtI
ivwc aqy XUnIan ivwc bhuq aihm rol inBfieaf. ies df muwK kfrn ieh sI ik
Auh iewk bhuq vDIaf bulfrf sI. aMgryjLI jLbfn ivwc AusnUM kmfl dI muhfrq
hfsl sI. XUnIvristI piVHaf hox krky Auh afpxIaF ilKqF ivwc bVf spfsLt
huMdf sI aqy hmysLF afpxI gwl kihx ivwc kfmXfb huMdf sI.”8
Aus vyly BfrqI kimAUintI
ivwcoN drsLn isMG dy nfl kuldIp isMG bYNs aqy rqn isMG vI pfrtI dy mYNbr
sn. drsLn isMG anusfr kimAUintI ivwc KwbI isafsq df eynf ijLafdf asr nhIN
sI aqy Bfrq ivclI isafsq dy asr Qwly lok vMzy hoey sn. pr kimAUintI nUM
drpysL bhuq sfry msilaF ijvyN ik nslI ivqkrf, brfbr dy hwk, Bfrq dI ajLfdI
leI hmdrdI, mjLdUr vrg dI luwt Ksuwt aqy Gwt igxqI mjLdUrF dI ivsLysL
luwt, afid msilaF AuWpr Kwby-pwKI lokF df stYNz bVf spwsLt sI. drsLn isMG
aqy Ausdy sfQIaF vloN imwlF ivwc XUnIan jQybMd krn dy aml rfhIN hOlI hOlI
Kwby pwKI isafsq dy ivcfr kimAUintI dy lokF qwk phuMcx lwgy aqy lokF dy
rvweIey ivwc kuJ kuJ qbdIlI afAux lwgI.
ies hI smyN dOrfn (1940 ivwc) lwkV dI snaq ivwc kMm dIaF hflqF aqy qnKfhF
dI dsLf suDfrn vfsqy mjLdUrF ivwc hOlI hOlI jfgrqI afAuxI sLurU ho geI.
vYnkUvr dy afs pfs dy ielfikaF ivwc ieMtrnYsLnl vuwzvrkrjL afP amrIkf
(afeI zblXU ey) lwkV dIaF imwlF ivwc jQybMd hoxI sLurU ho geI. pr ajy ieh
vYnkUvr afeIlYNz AuWpr afpxy pYr itkfAux ivwc kfmXfb nhIN sI hoeI. afeI
zblXU ey amrIkf ivwc jMmI plI XUnIan sI. ieh Aus vyly amrIkf dy kimAUinstF
vloN jQybMd kIqI geI sI aqy iesdI AuWprlI lIzrisLfp ivwc kimAUinst hI BfrU
sn. knyzf ivwc vI ies nUM sQfpq krn vfly lok kimAUinst pfrtI dy hI kfmy
sn. Aus vyly dIaF dUjIaF XUnIanF ijvyN KfxF, mYtl vrkjL, aqy isLwp Xfrz,
lFgsLoarmYn, ivwc vI kimAUinstF df bhuq p®Bfv sI. Aus vyly dy msLhUr
kimAUinst lIzr nfeIjl morgn aqy hYrlz pirct bI sI ivwc afeI zblXU ey nUM
sQfpq krn vfsqy kMm kr rhy sn.
drsLn isMG pfrtI df mYNbr hox krky pfrtI dIaF srgrmIaF ivwc pUrf ihwsf
lYNdf sI aqy Ausdf aksr ivktorIaf qoN vYnkUvr afAuxf jfxf rihMdf sI. aijhy
hI iewk mOky jdoN Auh pfrtI dy iksy kMm vYnkUvr afieaf hoieaf sI aqy pYNzr
strIt dy iewk ssqy ijhy hotl ivwc Tihiraf hoieaf sI qF pfrtI dy lIzr
nfeIjl morgn ny Aus nfl ivsLysL mIitMg kIqI. nfeIjl morgn ny drsLn isMG
nUM dwisaf ik pfrtI vloN lwkV dI snaq dy mjLdUrF nUM afeI zblXU ey ivwc
jQybMd krn dI kosLsL iewk muihMm dy qOr AuWqy clfeI jf rhI hY. Ausny ikhf
ik ies kMm ivwc iewk ivsLysL musLkl AunHF nUM ieh af rhI hY ik Auh jpfnI,
cIny aqy BfrqI mjLdUrF qwk nhIN phuMc pf rhy. Auhny ikhf ik jy asIN goiraF
nUM jQybMd kr vI leIey qF vI gwl awD ivcfly hI rih jFdI hY. ies krky AunHF
nUM drsLn isMG dI mdd dI Kfs qOr AuWqy jLrUrq sI. ies qrHF afeI zbilAU ey
dy lIzr nfeIjl mOrgn ny drsLn isMG nUM XUnIan ivwc kMm krn df swdf idwqf.
Aus ny ieh swdf svIkfr krky knyzf dI tryz XUnIan lihr ivwc afpxI srgrmI dI
sLurUafq kIqI. agly ijMny vrHy Auh knyzf ivwc irhf srgrmI nfl pfrtI dy
kMmF dy nfl nfl XUnIan df iewk srgrm jQybMdk irhf.
XUnIan
jQybMdI df kMm
drsLn isMG ny 1941 ivwc
BfrqIaF ivwc XUnIan jQybMd krn df kMm sLurU kIqf. Aus smyN BfrqI lokF ivwc
XUnIan df bhuqf p®Bfv nhIN sI. iesdy keI kfrn sn. BfrqI mjLdUr ipClIaF
irsLqydfrIaF aqy ielfkybfjLIaF krky bhuq vfrI imwl mflkF nfl nyVqf rwKdy
sn. bhuqy BfrqI mjLdUr ipMzF ivwcoN jF kuJ dyr POj ivwc nOkrI kr ky afey
sn AunHF vfsqy XUnIan df ivcfr iewk nvIN gwl sI. dUjf jo kuJ AunHF ny
XUnIan sMbMDI iewDr sux rwiKaf sI Auhdy nfl AunHF dy mnF aMdr XUnIan
sMbMDI anykF iksmF dy zr vws gey sn. AuWqrI amrIkf dy bfkI ihwisaF vFg bI
sI ivwc vI ies sdI dy pihly dhfikaF dOrfn snaq dy vwKry vwKry iKwiqaF ivwc
mjLdUrF nUM jQybMd krn vfilaF AuWpr bVf qsLwdd huMdf irhf sI. imwl mflkF
dy guMizaF vloN jF pulIs vloN mjLdUrF nUM jQybMd krn vfilaF nUM DmkIaF
dyxIaF AunHF dI mfr kutfeI kr dyxI afm gwl sI. mflkF aqy pulIs vloN imlL
ky XUnIan dy bMidaF nUM JUTy kysF ivwc Psf dyxf aqy sjfvF krvf dyxIaF. aqy
ijLafdf asr rsUK vfly XUnIan afrgynfeIjLrF dI hwiqaf krn qwk GtnfvF ho
jFdIaF sn. XUnIan dy ies iksm dy qjrby dIaF khfxIaF BfrqI mjLdUrF ny vI
suxIaF hoeIaF sn aqy AunHF dy mnF aMdr keI iksm dy zr aqy vihm vVy hoey
sn. pr drsLn dy dwsx anusfr dUjI vwzI lVfeI dOrfn aqy ies qoN bfad hflfq
eyny mfVy nhIN sn. ies df iewk vwzf kfrn ieh sI ik Aus vyly mjLdUrF dI
kfPI Gft sI. pr iPr vI BfrqI lokF ivwc XUnIan jQybMd krn leI jLrUrI sI ik
lokF dy mnF ivwcoN ies qrHF dy ivcfrF aqy sMisaF nUM kwiZaf jfvy. ienHF
ivcfrF nUM dUr krn leI Aus ny BfrqI lokF nUM XUnIan dy PfieidaF aqy kMmF
AuWqy gYr-gory lokF nfl huMdy ivqkiraF bfry jfxU krfAuxf sLurU kIqf.
Aus ny pihlF vYnkUvr afeIlYNz dIaF imwlF ivwc, ijwQy ihMdusqfnI lok
ijLafdf igxqI ivwc kMm krdy sn, jf ky jQybMdI df kMm sLurU kIqf. swB qoN
pihlF Aus ny myE dI imwl ivwc mjLdUrF nfl qfl myl kIqf. ies imwl ivwc Aus
vyly ZfeI ku sO bMdf kMm krdf sI. Aus ivwc cflI pMjfh gory sn jo sikwlz
kMmF AuWpr sn ijvyN afry clfAux afid dy kMm aqy bfkI Pwty iKwcx vrgy kMmF
AuWpr cIny aqy BfrqI kfmy sn. sLurU sLurU ivwc drsLn isrP jfxy pihcfxy
agFhvDU soc rwKx vfly bMidaF nfl hI gwl bfq krdf. hOlI hOlI 1942-43 ivwc
jf ky kuJ KuwlHIaF mIitMgF vgYrf krn qwk gwl phuMcI.
mjLdUrF nfl XUnIan bfry gwlbfq krnI musLkl sI. vwzI musLkl sI ik ieh
gwlbfq ikwQy kIqI jfvy. mjLdUr bMk hfAUsF ivwc rihMdy sn ijhVy aksr imwl
dy njLdIk hI imwl mflk dI p®fprtI ivwc huMdy sn. AuWQy gwlbfq krnI sMBv
nhIN sI huMdI. kimAUintI dI imlx vflI QF gurdvfry hI sn aqy Auh QF XUnIan
dy kMmF vfsqy nhIN sI vrqI jf skdI ikAuNik gurdvfiraF ivwc imwl mflkF df
ijLafdf asr rsUK huMdf sI. so XUnIan dI gwlbfq mjLdUrF nfl luk iCp ky krnI
pYNdI sI. pr ijvyN ijvyN mjLdurF ivwc drsLn dy kMm df asr viDaf Auh kfPI
vwzI pwDr AuWqy KuwlHIaF mIitMgF krn ivwc vI kfmXfb hox lwgf.
(drsLn isMG knyzIan imwl kfimaF nfl[)
sMn 1945 ivwc vfprI iewk Gtnf ies siQqI nUM drsfAux ivwc shfeI ho skdI hY.
drsLn isMG vloN XUbo dy mjLdUrF nfl AunHF dy bMk hfAUs ivwc iewk mIitMg
kIqI jf rhI sI. AuWproN imwl df suprzYNt af igaf. Aus ny mIitMg AuWqy
ikMqU kIqf aqy drsLn nUM AuWQoN afpxI kfr ivwc ibTf ky kuJ dUr afpxy dPqr
ivwc lY igaf. Auh drsLn nUM AuWQoN cly jfx nUM kih irhf sI. jdoN drsLn aqy
suprzYNt bihs krdy dPqr ivwcoN bfhr inkly qF dyiKaf ik dPqr dy bfhr swT
swqr mjLdUr vrdy mINh ivwc KVHy sn. mjLdUrF ny iewk afvfjL ivwc suprzYNt
nUM ikhf ik jy drsLn eyQoN jfvygf qF asIN vI Auhdy nfl hI cly jfvFgy. ieh
sux ky suprzYNt Gbrf igaf ikAuNik jy eyny sfry kfmy ieko smyN cly jfx qF
dUjy idn imwl cwlxI sMBv nhIN sI. suprzYNt ny drsLn isMG nUM dobfrf kfr
ivwc bYTf ky bMk hfAUs ivwc Cwz idwqf. BfrqI mjLdUrF dy idlF ivwc ies gwl
df bhuq vDIaf asr ipaf. AunHF ny mihsUs kIqf ik AunHF ny koeI mhwqvpUrn
ijwq ijwqI hY. ies Gtnf bfry afly duafly dIaF imwlF ivwc vI gwl PYl geI.
hr pfsy BfrqI mjLdUrF ny iewk vwKrI iksm df afqm ivsLvfs mihsUs kIqf.9
drsLn isMG df afeI zblXU ey ivwc kMm isrP pMjfbI mjLdUrF nUM jQybMd krn
qwk hI sImq nhIN sI. ijvyN pihlF ikhf igaf hY ik Auh pMjfbI ivwc hI nhIN
aMgryjLI ivwc vI bhuq vDIaf bulfrf sI. Auh ivktorIaf lokl df rIkfrizMg
skwqr sI aqy izstirkt kfAUNsl df trwstI. Aus ny bI sI dI lwkV dI snaq ivwc
kMm krn vfly sfry mjLdUrF nUM afpxI isafsI sUJ aqy spwsLt ivcfrF nfl
p®Bfvq kIqf aqy AunHF nUM afpxy ivcly rMgF, nslF dy pey PrkF nUM imtf ky
sFJy insLfny leI iewk lVI ivwc jQybMd hox leI p®yiraf. kryg pirct anusfr
“afeI zblXU ny KwbI isafsq qoN imlI sUJ vrq ky mflkF dIaF AunHF cflF nUM
ipCfiVaf ijnHF nfl Auh kfimaF nUM afps ivwc pfV ky rwKdy sn. aqy ies kMm
ivwc ivsLysL qOr AuWqy ihwsf pfAux vfly sn drsLn isMG.”10
bI sI dI afeI zblXU dy ieiqhfs ivwc 1946 ivwc hoeI hVqfl nUM PYslfkuMn
hVqfl mMinaf jFdf hY. ieh hVqfl 15 meI, 1946 nUM sLurU hoeI aqy sYNqI idnF
mgroN lwkV dI snaq dy kfimaF dI vwzI ijwq nfl Kqm hoeI. awT GMty dy idn df
hwk, qnKfh ’c vfDf, nsl afDfrq nfbrfbrqf df Kfqmf aqy hor anykF mhwqvpUrn
ijwqF ies hVqfl nfl p®fpq hoeIaF. ies hVqfl nfl bI sI ivwc afeI zblXU ey
afpxy pwky pYrF AuWqy ho geI. ies hVqfl qwk XUnIan nUM iqafr krn ivwc
drsLn isMG ny XUnIan dy moZI lIzrF ijvyN nfeIjl morgn, hYrlz pirct aqy
arnI zflskOg afid nfl imlL ky mhwqvpUrn rol adf kIqf. hVqfl Kqm hox AuWqy
XUnIan vloN inAUvYst ivwc iewk vwzI mIitMg kIqI geI. Aus mIitMg ivwc cfr
hjLfr XUnIan df mYNbr sLfml sI. drsLn isMG Aus mIitMg dy bulfiraF ivwcoN
iewk muwK bulfrf sI. Aus ny hVqfl dOrfn ijwqIaF mhwqvpUrn ijwqF sMbMDI
irport pysL kIqI.
eysy sfl (1946) dy sLurU ivwc knyzIan lybr kfAUNsl (sI aYl sI) df ajlfs
trFto ivwc hoieaf. drsLn isMG ny Aus ivwc bI sI dy iewk zYlIgyt dy qOr
AuWqy sLmUlIaq kIqI. knvYnsLn ivwc Aus ny knyzf Br ivwc tryz XUnIan dI
eykqf bfry iewk mqf pysL kIqf jo Aus vyly afpxy afp ivwc iewk aihm mqf sI.
drsLn isMG vloN pysL kIqy mqy dI sfzy vfsqy iewk vwKrI iksm dI mhwqqf hY.
ieh qwQ sfnUM ies gwl df aihsfs krfAuNdf hY ik drsLn isMG ny mjLdUr lihr
ivwc afpxf Xogdfn isrP bI sI pwDr AuWqy hI nhIN sgoN knyzf dI pwDr AuWqy
vI pfieaf.
iesy qrHF hI sfl 1946 ivwc drsLn bI sI dy nfl lwgdy sUby albrtf ivwc afeI
zbilAu ey df p®cfr krn igaf. ies dOry qoN vfps af ky drsLn isMG ny XUnIan
dI aKbfr ivwc afpxy ivcfr ilKy. Ausdy ieh ivcfr 4 nvMbr 1946 dy bI sI lMbr
vrkr ivwcly Ausdy lyK, albrtf vrkrjL vYlkm afeI zblXU ey ivwc Cpy.11 drsLn
isMG Aus vyly afeI zblXU ey df ieMtrnYsLnl trwstI sI. ies lyK ivwc drsLn
ny albrtf dI lwkV dI snaq ivwc kMm krn vfly kfimaF dI kMm dIaF hflqF, Gwt
qnKfhF aqy kfimaF dy rihx vfly kYNpF ivwc mfVIaF hflqF df ijLkr kIqf hY.
iesdy nfl hI Ausny afs bJfeI hY ik afeI zbilAU ey CyqIN ienHF kfimaF nUM
jQybMd krn ivwc kfmXfb ho jfvygI. Auh ilKdf hY, “ieh isrP QoVy smyN dI hI
gwl hY ik albrtf dy hjLfrF kfmy afeI zbilAU ey ivwc sLfml ho jfxgy aqy
(afpxy leI) cMgIaF qnKfhF, kMm dy Gwt GMty, kMm krn aqy rihx dIaF cMgIaF
hflqF aqy nOkrI dI surwiKaf ijwqx ivwc kfmXfb ho jfxgy.”12
ies lyK dy sLurU ivwc aKbfr dy aYzItr qy msLhUr kimAUinst lIzr nfeIjl
morgn ny drsLn isMG bfry iewk Cotf ijhf sMpfdkI not iliKaf hY. ieh not
albrtf ivwc afeI zbilAU ey leI drsLn dy kMm dI mhwqqf bfry cfnxf pfAuNdf
hY. ies not ivwc Aus ny iliKaf hY: “brwdr drsLn isMG huxy ijhy pUrbI sUby
albrtf dy tUr qoN vfps afieaf hY ijwQy Auh albrtf dy lwkV dI snaq dy
kfimaF aqy afeI zblXU ey ivwc eykqf kfiem krn vfsqy p®BfvsLflI kMm krdf
irhf hY.”13
(drsLn
isMG knyzIan XUnIan dIaF mIitMgF ivwc)
lwkV dI snaq ivwc kMm kr rhy smuwcy mjLdUrF qwk phuMc kr skx dI Xogqf kfrx
drsLn isMG ny afeI zbilAU ey ivwc iewk mhwqvpUrn QF bxf leI sI. Ausdy nfl
kMm krn vfly sfQIaF dy ibafn ies gwl dI gvfhI Brdy hn. Audfhrn leI, cInI
kimAUintI ivwcoN afeI zbilAU nfl Aus smyN XUnIan afrgynfeIjr df kMm kr
cuwky imstr ruafey mfh ny ikhf ik Auhdy mukfbly AuWqy drsLn isMG df rol
bhuq ijLafdf sI. AunHF df kihxf hY ik “mYN qF isrP iewk afrgynfeIjLr hI sF
pr drsLn isMG keI vrHy izstrikt kfAUNsl df trwstI irhf sI aqy AuWprlI
lIzrisLfp df ihwsf sI.”14 eysy qrHF monf morgn aqy eymIl ibErnsn df kihxf
hY ik drsLn isMG ny afpxI isafsI cyqnf nfl eyQoN dI mjLdUr lihr ivwc
ijLkrXog Xogdfn pfieaf hY. afeI zbilAU ey dy mOjUdf rIjnl zfierYktr imstr
klya pYrI df kihxf hY ik “drsLn isMG myrI XUnIan df isLMgfr sI, Auh
mnuwKqf df isLMgfr sI.”15 drsLn isMG dy sfQIaF vloN imlI ies jfxkfrI dI
pusLtI krdIaF hn anykF Auh gruwp qsvIrF jo smyN smyN dI bI sI lMbr vrkr
ivwc CpdIaF rhIaF hn. Audfhrn vjoN iewk qsvIr jo mfrc 8, 1943 dy lMbr vrkr
dy muwK sPy AuWqy CpI hY, df ijLkr kIqf jf skdf hY. ies qsvIr ivwc bI sI
dI pwDr dy afeI zblXU ey dy 3 mfrc, 1943 nUM cuxy gey ds aOhdydfr bYTy hn
ijnHF ivwc hornF dy nfl sLfml hn hYrlz pirct, arnI zflskOg, ihaflmr brgrn,
nfeIjl morgn aqy drsLn isMG sMGf (knyzIan). qsvIrF dy nfl nfl Ausdy
vwzmuwly Xogdfn dy sbUq vjoN Auh lyK dyKy jf skdy hn jo kimAUinst pfrtI dy
aKbfr pYisiPk it®ibAUn aqy bI sI lMbr vrkr ivwc smyN smyN Cpdy rhy. ienHF
lyKF ivwc Aus ny mjLdUr lihr dy msilaF dy nfl nfl aMqrrfsLtrI smwisafvF
AuWpr aqy Bfrq dI ajLfdI AuWpr ivcfr pysL kIqy.
Bfrq dI
ajLfdI bfry bolxf
knyzf dI kimAUinst pfrtI
aqy mjLdUr lihr ivwc afpxy kMm dOrfn drsLn isMG ny knyzf dy mjLdUrF aqy
agFhvDU lokF nUM Bfrq dI ajLfdI dy GolL bfry jfxU krvf ky AunHF ivwc Bfrq
dI ajLfdI leI cyqnf ilafAux df kMm vI kIqf. Audfhrn leI, sMn 1942 ivwc
trFto ivKy hoeI kimAUinst pfrtI dI knvYnsLn ivwc knyzf Br ivwcoN 400 qoN
AuWpr zYlIgyt afey hoey sn. drsLn isMG ny Bfrq dI ajLfdI dy hwk ivwc mqf
rwiKaf ijsnUM smuwcI knvYnsLn ny bhuq hI AuqsLfh nfl KVHy ho ky p®vfngI
idwqI. iesy qrHF vYnkUvr ivwc nvMbr 1944 ivwc hoeI afeI zblXU ey dI awTvIN
ieMtrnYsLnl knvYnsLn ivwc Ausny Bfrq dI ajLfdI dy hwk ivwc aijhf hI iewk
hor mqf rwiKaf jo srbsmqI nfl pfs kIqf igaf. ies mqy bfry bI sI lMbr vrkr
dy nvMbr 6, 1944 dy aMk ivwc muwK pMny AuWqy drsLn isMG dI qsvIr smyq Kbr
CpI ijsdf isrlyK sI: “drsLn isMG suport XUintI”. ies mqy AuWqy bolidaF
drsLn isMG ny ikhf: “Bfrq nUM ajLfdI imlx qoN ibnF iksy iksm dI sLFqI sMBv
nhIN. PfisLjLm aqy sfmrfjvfd do juVvyN Brf hn ijnHF nUM inKyiVaf nhIN jf
skdf. [[[ asIN sfmrfjvfd nUM surwiKaq krn vfsqy nhIN lV rhy BfvyN ieh
sfmrfjvfd zwc, PrFsIsI, amrIkn, brqfnIaf jF iksy vI hor df hovy.”16
vot dy
hwk leI sMGrsL ivwc Xogdfn
jdoN pihly pMjfbIaF ny
knyzf dy sUby bI sI ivwc rihxf sLurU kIqf qF AunHF kol vot df hwk sI jo
1907 ivwc Koh ilaf igaf. afpxI ihMmq nfl aqy ibnF iksy bfhrlI iemdfd dy,
knyzf ivwc vsdy pMjfbI lgfqfr ies hwk Kfqr jwdo-jihd krdy rhy. knyzf ivwc
afpxI irhfiesL dOrfn drsLn isMG knyzIan ny ies jwdo-jihd ivwc BfrqI
kimAUintI dy dUsry lokF/lIzrF dy nfl nfl iewk mhwqvpUrn Xogdfn pfieaf. Auh
BfrqI kimAUintI vloN vot dy hwk leI bI sI dI srkfr nUM imlx vfly bhuqy
zYlIgysLnF df mYNbr irhf. vot dy hwk leI Ausdf vwzf Xogdfn bI sI dI mjLdUr
lihr, KwbI lihr aqy hor agFhvDU jQybMdIaF vloN BfrqI lokF dy ies sMGrsL
leI hmfieq hfsl krnf sI. ieh iewk kfrn sI ik drsLn isMG knyzIan dI knyzf
ivwc irhfiesL dOrfn vot dy hwk dI jwdo-jihd (1942-1947) afpxy isKr AuWqy
sI. sfzf ieh ivcfr pysL krn qoN ieh Bfv nhIN ik ies msly sMbMDI kimAUintI
dy dUjy lokF aqy jQybMdIaF vloN kIqIaF koisLsLF df ies ivwc koeI hwQ nhIN
sI. Kflsf dIvfn susfietI dy skwqr nigMdr isMG igwl ny vI bfhrlI kimAUintI
nfl iewk nvIN pwDr AuWqy qflmyl pYdf krn ivwc vwzf ihwsf pfieaf. nfl hI
zfktr pFzIaf jo ies jwdo-jihd ivwc BfrqI kimAUintI leI kMm kr irhf sI ny
vI vwzf Xogdfn pfieaf. pr ijs kdr jQybMd mjLdUr aqy isafsI hlikaF ivwc aqy
afm lok rfey nUM p®Bfvq krn ivwc drsLn isMG ny rol inBfieaf Auh afpxy afp
ivwc vwKrI imsfl sI.
ies smyN dOrfn BfrqI kimAUintI vloN vot dy hwk leI kIqy jf rhy sMGrsL ivwc
pihlF nfloN iewk aMqr sI. ies vyly bI sI dI jQybMd mjLdUr jmfq BfrqI lokF
dy hwk ivwc pUrI mjLbUqI nfl KVHI sI. ieQy ieh gwl cyqy rwKxI cfhIdI hY ik
iewk smF sI jdoN knyzf dy mjLdUr hI BfrqI mjLdUrF dy knyzf ivwc dfKly dy
ivroD ivwc sn ijvyN ik kfmfgftf mfrU dI Gtnf qoN sfP hY. pr hux siQqI bdl
geI sI. hux mjLdUr XUnIanF, sosLilst jQybMdIaF, sI sI aYP pfrtI, lybr
p®fgrYisv pfrtI, crc, tIcrF dIaF jQybMdIaF afid BfrqIaF dy nfl KVIaF sn.17
Audfhrn vjoN BfrqI kimAUintI df iewk zYlIgysLn 2 mfrc 1943 nUM bI sI dy
p®ImIar jfhn hfrt nUM imilaf. ies zYlIgysLn ivwc afeI zblXU ey df
p®YjLIzYNt hYrlz pirct vI sLfml sI. eyzy vwzy lIzr df zYlIgyt ivwc sLfml
hoxf afpxy afp ivwc lokF df iDafn iKwcx vflI Gtnf sI ijs nfl BfrqI lokF dy
GolL nUM mjLbUqI imlI.
vot dy hwk dy GolL dOrfn 9 mfrc 1944 nUM Aus vyly dI bI sI dI ilbrl srkfr
dy lybr minstr imstr jfrj pIarsn ny bI sI dI asMblI ivwc BfrqIaF dy iKlfP
iewk nPrq Biraf ibafn idwqf. ijs nfl smuwcI kimAUintI ivwc guwsf BVk
AuWiTaf. BfrqI kimAUintI vloN ies ivruwD ros p®gt krn leI 14 mfrc nUM iewk
zYlIgysLn lybr minstr pIarsn nUM imilaf. ies zYlIgysLn ivwc kimAUintI dy
dUjy afgUaF nigMdr isMG igwl, jYrI isMG huMdl aqy mihMdr isMG dy nfl drsLn
isMG vI sLfml sI. 18
lybr minstr dy nslI ibafn ivruwD bfhrlI vwzI kimAUintI ivwc gwl lY ky jfx
leI drsLn isMG dIaF koisLsLF nfl afeI zblXU ey vloN iewk mujLfhrf jQybMd
kIqf igaf. mfrc 15, 1944 nUM afeI zblXU ey dy iewk aYgjLYikitv sYsLn ivwc
XUnIan dy p®Dfn hYrlz pirct vloN lybr minstr dy BfrqIaF ivruwD idwqy gey
ibafn dI inKyDI kIqI.19
eysy qrHF aprYl 1945 ivwc jdoN bI sI dy atfrnI jnrl afr aYl mytlYNz ny vot
dy hwk ivruwD iewk ibafn idwqf qF drsLn isMG ny ivktorIaf zylI tfiemjL
ivwc iewk Kwq ilK ky ies dI inKyDI kIqI. AunHF ny iliKaf:
imstr mytlYNz dfavf krdf
hY ik eIst ieMzIanF nUM vot df hwk dyxf smuMdroN pfr gey nOjvfn mnjLUr
nhIN krngy. Auh nOjvfn XUrp dy lokF nUM AuhI ajLfdI p®dfn krn leI afpxIaF
jfnF vfr rhy hn ijhVI ajLfdI eIst ieMzIan eyQy mMgdy hn. dfn vFg hI,
ajLfdI vI GroN sLurU huMdI hY. AunHF lokF, jo kfmnvYlQ df ihwsf hn, nUM
lokqMqr dy aiDkfr dyx nfl knyzIan lokqMqr Gtygf nhIN sgoN vDygf hI.20
knyzf dy BfrqIaF vloN
vot dy hwk leI cldy sMGrsL df ijwq Biraf aMq 2 ap®Yl 1947 nUM hoieaf. bI
sI dI srkfr ny knyzf ivwc rih rhy BfrqIaF, cIinaF aqy jfpfnIaF nUM vot df
hwk dyx df kfnUMn pfs kr idwqf. knyzf dy BfrqIaF dI ies ijwq df ishrf dUjy
BfrqI lokF aqy nyqfvF dy nfl nfl drsLn isMG knyzIan vloN knyzf dI mjLdUr
lihr aqy agFhvDU isafsq ivwc kIqy kMm AuWpr vI bwJdf hY.
“rfeIjL
afP inAU eysLIaf” nFa dI ikqfb ilKxf
sfzy iKafl ivwc drsLn
isMG vloN knyzf dI mjLdUr lihr aqy agFhvDU isafsq ivwc inwgr Xogdfn pf skx
aqy ies lihr aqy isafsq ivwc mfxXog QF bxf skx ipwCy ijwQy AusdI suihrdqf
aqy p®qIbwDqf df hwQ sI, Ausdy nfl nfl Aus vloN afpxy afly duafly nUM cMgI
qrHF smJx leI pVHn vwl ruicq hoxf vI sI. knyzf ivwc afpxI irhfiesL dOrfn
jdoN Auh pUrI srgrmI nfl pfrtI df aqy XUnIan df kMm kr irhf sI, Auh hmysLF
pVHdf rihMdf. aMqrrfsLtrI smwisafvF bfry AusdI ivsLysL idlcspI huMdI. iesy
idlcspI df nqIjf sI ik Aus ny smyN smyN Bfrq bfry hI nhIN dunIaF dy hor
mulkF bfry jfxkfrI BrpUr lyK ilKy. aqy 1943 ivwc Ausny “rfeIjL afP inAU
eysLIaf” nFa dI ikqfb ilKI. 21 pr bdiksmqI nfl ieh ikqfb drsLn isMG dy
Bfrq vfps cly jfx bfad 1948 ivwc jf ky p®kfsLq hoeI aqy eyml ibErnsn dy
dwsx muqfbk drsLn ny Kud iesnUM keI dhfikaF bfad pihlI vfrI 1960ivaF ivwc
afpxI knyzf dI iewk PyrI dOrfn dyiKaf. ies ikqfb ivwc drsLn isMG ny Bfrq,
cIn, jfpfn AuWpr ilKy anykF lyKF dy nfl nfl korIaf, iPlIpn, ieMzo-cfeInf,
ieMzonysLIaf, ierfn aqy qurkI afid bfry vI lyK sLfml kIqy. drsLn isMG dI
mnuwKvfdI soc aqy sUJ df Jlkfrf ies gwl qoN vI pYNdf hY ik Aus ny afpxI
ikqfb do AunHF sLKsIaqF nUM smrpwq kIqI ijnHF ny lokF dI BlfeI Kfqr afpxf
jIvn insLfvr kIqf. ieh sLKsIaqF sn knyzf dy zfktr nOrmn biQAUn aqy BfrqI
zfktr dvfrkfnfQ kotins ijnHF ny cIn dy lokF dy sMGrsL ivwc afpxy jIvn dI
ahuwqI dy ky afpxf Xogdfn pfieaf sI.
mjLdUr
lihr dy ieiqhfskfrF vloN drsLn nUM njLr-aMdfjL krnf
AuprlI gwlbfq qoN spsLt
hY ik drsLn isMG knyzIan ny 1940ivaF dOrfn knyzf dI BfrqI kimAUintI, knyzf
dI mjLdUr lihr aqy Kfs krky afeI zbilAU ey nUM jQybMd krn ivwc aqy knyzf
dI agFhvDU isafsq ivwc mhwqvpUrn rol adf kIqf. pr ieh gwl Audfs aqy hYrfn
krn vflI hY ik bI sI dI mjLdUr jmfq bfry iliKaf igaf ieiqhfs drsLn isMG dy
pfey Xogdfn bfry kfPI hwd qwk cuwp hY. Audfhrn vjoN afeI zblXU ey sMbMDI
sfeImn PryjLr XUnIvristI ivwc 1989 ivwc stIPn grya vloN ilKy gey iewk QIss
nUM dyK skdy hF ijs ivwc drsLn isMG df nFa qwk nhIN ilaf igaf. ieh QIss
sfZy pMj sO sPy df hY. eysy qrHF asIN kuJ iewk hor dsqfvyjL dyKy aqy AunHF
ivwc vI drsLn isMG dy Xogdfn nUM awKoN Auhly kIqf igaf hY. aYl pfrikn dy
“lybr aYNz itMbr” nFa dy ieiqhfsk dsqfvyjL ivwc vI jo 1946-47 ivwc iliKaf
igaf sI aqy bI sI lMbr vrkr ivwc lVI vfr Cipaf, ivwc vI drsLn isMG dy iksy
Xogdfn df ijLkr nhIN afieaf.22
ieh gwl hYrfnI vflI ies krky hY ik ieho ijhy anykF sbUq aqy sMkyq hn ijhVy
ieh iswD krdy hn ik drsLn isMG df Xogdfn vwzI pwDr AuWqy sI aqy sI vI dovF
jQybMdIaF ivwc jfxI ik kimAUinst pfrtI aqy afeI zblXU ey ivwc. ikAuNik Aus
smyN afeI zblXU ey dy sfry afgU kimAUinst sn aqy AunHF dIaF srgrmIaF ivwc
iksy iksm df Prk dyK skxf sMBv nhIN jfpdf. drsLn isMG dy dosq aqy vYnkUvr
dy msLhUr vkIl hYrI rYNikn anusfr “drsLn isMG KwbI isafsq ivwc srgrm sI pr
AusdI srgrmI df kyNdr tryz XUnIan mUvmYNt sI so ieh PYslf krnf musLkl hY
ik drsLn isMG df Xogdfn ikhVI sMsQf ivwc vwD sI.”23
vfps
Bfrq jfx df PYslf
ieh sLfied drsLn isMG dI
sLKsIaq df ihwsf sI jF Ausdy mn ivcly mnuwKI drd nfl Bry ihrdy dI vydnf ik
Auh knyzf ivwc afpxy kMmF qoN pUrI qrHF sMqusLt nf ho sikaf. AuhnUM afpxy
dysL dy k®oVF lokF dIaF smwisafvF ny knyzf ivwc itk ky rihx nf idwqf. ies
ivwc koeI sLwk nhIN hY ik jy Auh cfhMudf qF Aus vyly eyQy rih ky Auh iewk
vDIaf jIvn jI skdf sI. drsLn isMG dy knyzIan dosqF eyml ibErnsn, hYrI
rYNikn, monf morgn aqy kryg pirct ny ieh gwl Ausdy sMbMD ivwc ivsLysL qOr
AuWqy khI hY ik drsLn df Aus vyly knyzf Cwz ky jfxf afpxy afp ivwc iewk
vwzI kurbfnI sI. ieh sMBv hY ik drsLn isMG Kud afpxy jfx nUM eyzI vwzI
kurbfnI nf iKafldf hovy ikAuNik Aus awgy sYNkVy AunHF sUrbIrF dIaF
AudfhrnF sn ijhVy gdr dI lihr dOrfn ihMdusqfn nUM ajLfd krfAux dy ierfdy
nfl knyzf amrIkf ivwc iewk Aujly BivwK nUM alvdf kih gey sn. so drsLn isMG
ny vI eyQoN dI suKflI ijLMdgI dy Ault Bfrq nUM muV jfx nUM qrjIh idwqI aqy
gdr lihr dy lokF vloN pfeI iprq nUM awgy qoiraf. dysL jf ky Auh hr iksm
dIaF musIbqF ivwc rih ky lokF leI lVdf irhf ijs bfry kfPI kuJ iliKaf imldf
hY.
sfzy vfsqy dyKx vflI gwl ieh hY ik Ausdy knyzf Cwz ky Bfrq nUM vfps jfx
vrgy vwzy PYsly ipwCy iks iksm dI soc kMm krdI sI? kI ieh PYslf iewk BfrqI
vloN jjLbfqI iksm df PYslf sI jF ies ipwCy kMm krdI koeI vwzI soc aqy qrk
sI. ies gwl df spwsLt jvfb sfnUM drsLn isMG vloN ilKI Aus icwTI qoN imlL
jFdf hY jo Aus ny 1947 ivwc knyzf qoN Bfrq rvfnf hox lwigaF XUnIan ivwc
afpxI trwstI dI pujLIsLn qoN asqIPy vjoN ilKI. ies icwTI ivwcoN kuJ ihwsf
bI sI lMbr vrkr dy dsMbr 15, 1947 dy aMk ivwc Cfipaf igaf. ies ivwc drsLn
isMG ny knyzIan mjLdUr lihr nfl kIqy afpxy kMm dI gwl kIqI aqy mjLdUr lihr
dy afpxy sfQI kfimaF df DMnvfd kIqf. Aus ny ikhf: “mYnUM jfx lwigaF kuJ
hwd qwk iewk sMqusLtI df aihsfs ho irhf hY pr nfl hI knyzf Cwzx df iewk
zUMGf pCqfvf vI hY. myry pCqfvy df kfrn knyzIan mjLdUr lihr dy vwzmuwly
dosqF aqy sfQIaF qoN ivCoVf aqy ivdfiegI hY. pr iewk qswlI vflI gwl ieh hY
ik mYN Bfrq jf ky srgrmI nfl tryz XUnIan ivwc kMm krn df ierfdf rwKdf hF
aqy mYnUM hmysLF ies gwl df aihsfs rhygf ik asIN iewk sFJy insLfny -
mjLdUr jmfq dI ajLfdI - leI kMm kr rhy hF.”
(bI
sI lMbr vrkr ivwc Cpy drsLn isMG dy ies Kwq nUM anuvfd krky asIN ies lyK
dy aKIr ivwc dy rhy hF qF ik pfTk drsLn isMG dI soc qoN pUrI qrHF jfxU ho
skx.)
sfr
ijwQy ieh gwl sfzy sfiraF vfsqy mfx vflI hY ik drsLn isMG ny Bfrq ivwc jf
ky Bfrq dy lokF dy jIvn nUM suDfrn aqy ishqmMd soc nUM lokF ivwc ijLMdf
rwKx aqy vDfAux leI afpxf jIvn arpn kIqf AuWQy knyzIan BfrqIaF dy njLrIey
qoN ieh Gfty vflI gwl vI jfpdI hY. jy Auh eyQy rihMdf qF sMBv hY ik Auh
afpxI sUJ aqy ihMmq nfl sfzy BfeIcfry dI rUp ryKf nUM inKfrn ivwc afpxf
hor vI Xogdfn pfAuNdf aqy sfzIaF aglIaF pIVHIaF Auhdy jIvn aqy kMmF qoN
iswDy qOr AuWqy p®Bfvq huMdIaF. pr sfzy leI ieh gwl vI koeI Gwt mhwqqf
vflI nhIN hY ik afpxy knyzf ivcly ds sfl dy smyN ivwc hI Ausny sfzy vfsqy
aijhI imsfl kfiem kIqI hY ik ijs qoN bhuq kuJ iswiKaf aqy syD leI jf skdI
hY.
knyzf ivwc ibqfey afpxy smyN dOrfn drsLn isMG knyzIan vloN pfieaf Xogdfn
keI pwKF qoN aihm hY aqy iDafn dI mMg krdf hY. eyQy afAux qoN CyqI bfad
Aus ny eyQoN dI agFhvDU lihr nfl juV ky smyN dIaF siQqIaF nUM shI sMdrB
ivwc smiJaf aqy ieh smJ Ausny pUrI p®iqbwDqf nfl dUjy BfrqIaF qwk
phuMcfeI. dUjy sLbdF ivwc Ausny eyQy vsdy BfrqIaF dI aqy Kfs kr lwkVI dI
snaq ivwc kMm krdy BfrqI kfimaF dI bOiDk pwDr nUM AuWpr cuwikaf. nqIjy
vjoN Auh dUjy kfimaF dy brfbr KVHn ivwc mfx mihsUs krn lwgy. ies dy nfl hI
Aus ny knyzIan lokF aqy kfimaF ivwc BfrqIaF bfry pey anykF BulyiKaF aqy
glq PihmIaF nUM dUr kIqf. ies nfl eyQoN dy afm lokF ivwc BfrqIaF ivruwD
nPrq ivwc guxfqmk kmI afeI. BfrqIaF vloN vot dy hwk leI clfeI lMmI
jwdo-jihd nUM dUjy lokF vloN, Kfs kr 1942 qoN 47 qwk, imlI ihmfieq iswDy
qOr ’qy drsLn isMG knyzIan vloN pfey Xogdfn df iswtf sI. knyzf ivcly
BfrqIaF aqy dUjy knyzIan lokF drimafn pulL bx ky drsLn isMG ny donHF
BfeIcfiraF nUM iewk dUjy dy njLdIk ilaFdf. Ausdf ieh Xogdfn AusnUM sfry
knyzIan lokF vfsqy vI AunF hI mhwqvpUrn bxf idMMdf hY ijMnf Auh BfrqIaF
vfsqy hY. Aus vloN pfieaf Xogdfn shI sLbdF ivwc iewk knyzIan vloN pfieaf
Xogdfn sI.
pMjfb ivwc KfilsqfnIaF vloN drsLn isMG dy 25 sqMbr, 1986 ivwc hoey kql
bfad Ausdy dosqF aqy hdmdrdF vloN Aus nUM sLrDFjlI ByNt krn vfsqy akqUbr
12, 1986 nUM vYnkUvr dy afeI zblXU ey dy hfl ivwc iewk vwzI iekwqrqf kIqI
geI sI. ijwQy AuhnUM Auhdy dosqF, eyml ibErnsn, mOirs rwsL, hYrI rYNikMn,
klya pYrI aqy hor anykF sfQIaF vloN snyh aqy mfxmwqy sLbdF ivwc sLrDFjlI
ByNt kIqI geI sI. klya pYrI vloN Aus vyly khy gey sLbdF ivcly sunyhy nUM
aslI jfmf pihnfAux dI loV hY. klya pYrI ny ikhf sI: “drsLn isMG nUM pMjfb
ivwc knyzIan dy nFa nfl jfixaF jFdf sI aqy eyQy knyzf ivwc asIN AusnUM
iewk pMjfbI dy qOr AuWqy jfxdy sF. pr sfnUM hux jo vI krnf pvy krnf cfhIdf
hY aqy ies vwKryvyN nUM sdf vfsqy Kqm kr dyxf cfhIdf hY aqy AusnUM sdf sdf
vfsqy knyzIan kihxf cfhIdf hY. Ausny hmysLF sMGrsL kIqf aqy Auh Aus
BfvnfvF dI Audfhrn sI ijhVI aijhy vwKryivaF dIaF swB hwdF twp jFdI hY.”24
sLrDFjlI dy ienHF sLbdF nUM aslI rUp dyx leI jLrUrI hY ik asIN drsLn isMG
knyzIan dy knyzf ivcly kMmF nUM jfxIey, AusnUM knyzIan pMjfbI kimAUintI
aqy knyzf dy ieiqhfs df aMg bxfAux leI XqnsLIl hoeIey.
drsLn
isMG afpxy Gr rvfnf
BfrqI
mjLdUr nyqf dI afeI zbilAU ey nUM alivdf
(bI sI lMbr vrkr,
dsMbr 15, 1947)
(bI sI izstirkt afeI zbilAU ey-sI afeI E, dy trwstI sL®I drsLn isMG ny
ipCly hPqy XUnIan nUM afpxf asqIPf dy idwqf hY. asqIPf Aus vloN Aus vyly
idwqf igaf jdoN Auh knyzf ivwcoN afpxy jwdI dysL Bfrq leI rvfnf hox lwgf
sI ijwQy jf ky Auh tryz XUnIan lihr ivwc afpxf kMm jLfrI rwKx df ierfdf
rwKdf hY.
ieh asqIPy vflf Kwq vIr (brwdr) isMG ny afpxy dysL nUM jfx leI mFtrIafl
qoN smuMdrI jhfjL ivwc cVHn qoN pihlF iliKaf. ies ivwc Ausny afpxy knyzf
ivcly anykF dosqF aqy sihkfimaF df sLukrIaF adf kIqf hY aqy AunHF nUM
alivdf khI hY. Ausny ieh Kwq izstirkt sYkrytrI bI jy mYljLnyWs dy nFa
Byijaf hY aqy ies df kuJ ihwsf ies qrHF hY- lMbr vrkr dy sMpfdk nfiejl
mfrgn vloN iliKaf not.)
mYnUM jfx lwigaF kuJ hwd
qwk iewk sMqusLtI df aihsfs ho irhf hY pr nfl hI knyzf Cwzx df iewk zUMGf
pCqfvf vI hY. myry pCqfvy df kfrn knyzIan mjLdUr lihr dy vwzmuwly dosqF
aqy sfQIaF qoN ivCoVf aqy ivdfiegI hY. pr ies ivwc qswlI vflI gwl ieh hY
ik mYN Bfrq jf ky srgrmI nfl tryz XUnIan ivwc kMm krn df ierfdf rwKdf hF
aqy mYnUM hmysLF ies gwl df aihsfs rhygf ik asIN iewk sFJy insLfny -
mjLdUr jmfq dI ajLfdI - leI kMm kr rhy hF.
ds sfl pihlF mYN afpxI jvfnI dy sLurU ivwc knyzf afieaf sF. eyQy knyzf
ivwc af ky mYN mjLdUr lihr df aMim®q Cikaf aqy mjLdUr jmfq dy GolLF df
AUVf aYVf iswiKaf. mjLdUr lihr bfry hI nhIN jIvn bfry vI mYN jo kuJ
iswiKaf hY Auh myry aMdr myry nfl imwlF aqy kYNpF ivwc kMm krn vfilaF ny
aqy bfad ivwc ieMtrnYsLnl vuwzvrkrjL afP amrIkf dy sfQIaF ny kuwt kuwt ky
Biraf hY.
ieh kihxf pUrI qrHF shI hY ik qusIN, knyzf dy mjLdUr lok, myry aiDafpk aqy
pwQ-p®drsLk ho. knyzf nUM aqy knyzf dy mhfn lokF nUM mYN quhfzy rfhIN hI
jfixaF hY. quhfzf sfiraF df DMnvfd kridaF myry leI sfiraF dy nFa lY skxf
qF musLkl hovygf pr Pyr vI mYN ies mOky afeI zbilAU ey dIaF sfrIaF loklF
aqy izstirkt aiDkfrIaF df DMnvfd krnf cfhuMdF ik qusIN hmysLF ikMnI
KulH-idlI nfl sihj rUp myry kMmF ivwc myrI mdd kIqI, sihXog idwqf aqy syD
idwqI.
jdoN 1937 ivwc mYN pihlI vfrI ib®itsL kolMbIaf dy jMglF ivwc kMm krn igaf
qF Aus vyly kMm dIaF hflqF gulfmI vrgIaF sn. Aus smyN Gwt qoN Gwt qnKfh df
kfnUMn sI 40 sYNt p®qI GMtf, pr mYN ds GMty dI idhfVI aqy vIh sYNt p®qI
GMtf AuWqy kMm krdf irhf hF, ikAuNik iesdf bdl sI byrujLgfrI aqy BuwKmrI.
sfzI jQybMd krn dI muihMm bVI kTnfeIaF BrI sI pr sFJIaF kosLsLF rfhIN
mjLdUr jyqU hoey aqy AunHF ny knyzf Br ivwcoN swB qoN mhfn aqy juJfrU
(imlItYNt) jQybMdI kfiem kIqI.
afeI zbilAU ey dI swB qoN vwzI p®fpqI, sfry lwkV-kfimaF (vuwzvrkrjL) nUM -
gory, ieMzIan, cIny, jpfnI - ibnF iksy nsl jF rMg dy vKryvyN dy swB nUM
iewk lVI ivwc joVn dI sI. afeI zbilAU ey dy dUr aMdysLI vfly aqy juJfrU
afgUaF dI imhrbfnI nfl 37,000 lwkV-kfmy hux mukfblqn cMgIaF qnKfhF aqy kMm
dIaF hflqF df afnMd mfx rhy hn. keI qrHF nfl, Gwt igxqIaF dy lokF nUM,
ijnHF nfl hmysLF ivqkrf aqy vDIkIaF huMdIaF rhIaF hn, kfPI ijLafdf Pfiedf
hoieaf hY.
ieh mhfn eykqf aqy Xog agvfeI, ijhny bI sI dy lwkV-kfimaF vfsqy ieMny
ijLafdf hwk ijwqy hn, hr hflq ivwc kfiem rihxI cfhIdI hY aqy vDxI cfhIdI
hY. mflk dy eyjMtF vloN aqy icVicVy suafrQI lokF vloN aMdrUnI qOr AuWqy
aVcnF, aqy mflkF vloN aqy AunHF dy kTpuqly isafsI lokF vloN bfhroN hox
vfly hmly bysLwk jLfrI rihxgy. pr qusIN, afeI zbilAU ey dy sfQIE, hmysLF
iewkmuwT rihxf aqy mjLdUr jmfq dy sfry dusLmxF nUM hfr dyxI. isrP lgfqfr
cOks rihx nfl aqy sMGrsL nfl hI afeI zbilAU ey aqy mjLdUr lihr bcfeI aqy
vDfeI jf skdI hY. sfzf ieh hI nfhrf hoxf cfhIdf hY.
afriQk muhfx AuWqy asIN kfPI mwlF mfrIaF hn pr ajy bhuq kuJ krn vflf ipaf
hY aqy myrf ieh pwkf ivsLvfs hY ik afeI zbilAU ey nUM hor srgrmI nfl
isafsq ivwc ihwsf lYxf cfhIdf hY. asIN sfP dyK skdy hF ik iks qrHF sfzIaF
afriQk p®fpqIaF nUM ibwl 39 vrgy isafsI kfnUMnF nfl qbdIl kr ky sfQoN
Koihaf jf skdf hY. ies mYdfn ivwc afeI zbilAU ey nUM kMm krky bI sI ivwc
aqy knyzf ivwc mjLdUrF aqy iksfnF dy sFJy morcy vflI lok-srkfr kfiem krnI
cfhIdI hY.
awj amrIkn sfmrfjvfd dUjy lokF dIaF afjLfdIaF AuWpr afpxIaF cMm dIaF clf
irhf hY. amrIkn sfmrfjI sfry XUrp nUM afpxI jyb ivwc pfAuxf cfhuMdy hn.
Auh cIn dy lokF dy iKlfP qfnfsLfh icaFg-kfey-sLyk dI hmfieq kr rhy hn.
sfAUQ eIst eysLIaf ivwc ib®itn, PrFs aqy hOlYNz (amrIkn mdd nfl)
ieMzonysLIaf, vIaqnfm aqy ieMzocfeInf dIaF rIpbilkF nUM kuclx dIaF kosLsLF
kr rhy hn.
Bfrq ivwc ijwQy sfzy lokF ny brqfnvI bsqIvfdIaF koloN vwzIaF irafieqF
ijwqIaF hn aqy 200 sfl dy ibgfny rfj bfad afpxI kOmI srkfr p®fpq kIqI hoeI
hY pr ajy vI brqfnIaF vfly aiswDy qrIky nfl afriQk srdfrI, dysL vMz, aqy
rjvfVf sLfhI aqy vwzy vpfrIaF nfl sFJ rwK ky dysL AuWpr afpxf kbjf kfiem
rwKx dIaF kosLsLF kr rhy hn.
ienHF sfry kysF ivwc knyzIan srkfr sQfnk lokF dy ajLfdI leI cwl rhy GolLF
ivruwD sfmrfjvfdIaF dI hmfieq kr rhI hY. sMKyp ivwc, AuhI iejfrydfr qfkqF
ijhVIaF knyzIan lokF dy rihx dy pwDr nUM nIvF rwKx dI kosLsL kr rhIaF hn,
bsqIaF dy lokF nUM gulfm bxfeI rwKx leI qqpr hn. nqIjy vjoN, knyzIan
mjLdUr jmfq df aqy myry dysL dy lokF df ieko iewk sFJf dusLmx hY dunIaF df
sfmrfjvfd. jy sfzy dovF lokF ny ies jLihrIly dusLmx sfhmxy afpxI hoNd
kfiem rwKxI hY qF sfnUM pwkI sFJ sQfpq krnI pvygI. sfmrfjvfd ivruwD sMGrsL
dI ijwq ivwc ieh eykqf hI aslI kuMjI hY.
mYN quhfzy nfl ies gwl df vfiedf krdf hF ik BfrqI tryz XUnIan dI lihr ivwc
kMm krky mYN ienHF donHF lokF drimafn eykqf kfiem krn vfsqy afpxI vloN hr
kosLsL krFgf. aqy mYnUM ies gwl df pUrn ivsLvfs hY ik qusIN, knyzIan
mjLdUr lihr dy sfQI, myry lokF dI aqy dunIaF dy hor lokF dI bsqIvfdIaF
koloN ajLfdI dI lVfeI dI mdd ivwc jo vI kr sky pUrI koisLsL nfl krogy.
knyzf dy mjLdUr kdy vI afpxI mukMml ajLfdI sQfpq nhIN kr skxgy ijMnf icr
awDI dunIaF dy lok bsqIaF ivwc iswDy jF aiswDy qOr AuWqy iejfrydfr
pUMjIvfd dy gulfm bxy rihxgy.
mYN iewk vfrI Pyr afeI zbilAU ey dI smuwcI mYNbrisLfp aqy afgUaF df inwGf
DMnvfd krnf cfhuMdf hF aqy swB nUM sLuwB ieCfvF Byjdf hF. ikrpf krky myry
ies Kwq nUM myrf izstirkt trwstI dy aOhdy, ijs AuWpr mYN keI sfl irhf hF,
qoN asqIPf smJxf.
awgy afAux vfly sMGrsLF ivwc quhfnUM swB sfQIaF nUM hr ijwq dI kfmnf krdf
hF. alivdf afeI zbilAU ey aqy alivdf kYnyzf.
BrfqrI ipafr nfl
drsLn isMG
hvfly aqy itwpxIaF
1[ drsLn isMG knyzIan
ieMtrivAU, sfDU ibinMg, zfktr hrI sLrmf, suKvMq huMdl aqy mfKx tuwt, mfrc,
1985, vYnkUvr bI sI.
2[ drsLn isMG knyzIan,
ieMtrivAU.
3[ eyml ibErnsn
ieMtrivAU, sfDU ibinMg aqy suKvMq huMdl, aprYl 2, 1997, vYnkUvr.
4[ drsLn isMG knyzIan
ieMtrivAU.
5[ drsLn isMG knyzIan
ieMtrivAU.
6[ kuldIp isMG bYNs
ieMtrivAU, sfDU ibinMg aqy suKvMq huMdl, 30 akqUbr 1984, vYnkUvr.
7[ drsLn isMG knyzIan
ieMtrivAU.
8[ kryg pirct ieMtrivAU,
sfDU ibinMg aqy suKvMq huMdl, 8 agsq 1997, vYnkUvr.
9[ drsLn isMG knyzIan
ieMtrivAU.
10[ kryg pirct
ieMtrivAU.
11[ albrtf vrkrjL vYlkm
afeI zblXU, drsLn isMG knyzIan, bI sI lMbr vrkrjL, 4 nvMbr, 1946, vYnkUvr.
12[ AuhI.
13[ AuhI.
14[ imstr ruafey mfh nfl
sfDU ibinMMMg dI aprYl, 1997 nUM Pon AuWpr kIqI gwlbfq AuWqy afDfrq,
vYnkUvr.
15[ drsLn isMG knyzIan
sLrDFjlI smfgm, 12 akqUbr 1986, vYnkUvr, smyN klya pYrI vloN kIqI spIc
ivwcoN.
16[ “drsLn isMG suport
XUintI”, bI sI lMbr vrkrjL, 6 nvMbr, 1944, sPf 1[
17[ dyKo “BfrqIaF ny
knyzf ivwc vot df hwk iks qrHF ilaf: pMjfhvIN vrHy gMZ smyN ivsLysL”,
suKvMq huMdl aqy sfDU ibinMg, vYnkUvr swQ pblIkysLnjL, vYnkUvr, 1997, sPf
33-34.[
18[ AuhI sPf 29[
19[ AuhI sPf 48[
20[ ivktorIaf zylI
tfeImjL, aprYl 7, 1945, sPf 4[
21[ drsLn isMG knyzIan
vloN 1943 ivwc ilKI ikqfb jo 1948 ivwc p®kfisLq hoeI: df rfeIjL afP inAU
eysLIaf, prOgryWs pbilisLMg, trFto.
22[ ijvyN pihlF ijLkr
kIqf igaf hY ik ieh lyK ilKx leI asIN drsLn isMG horF nfl kIqI afpxI lMbI
ieMtrivAU nUM kfPI hwd qwk afDfr bxfieaf hY. pr asIN afpxI vloN ies gwl dI
vI pUrI kosLsL kIqI hY ik dUjy soimaF koloN vI drsLn isMG dy jIvn aqy
Xogdfn bfry jfxkfrI iekwqr krIey. ies mksd leI asIN afeI zblXU ey dy Aus
smyN bfry ilKy gey ieiqhfsk dsqfvyjF nUM dyiKaf hY. nfl hI asIN kfPI sfry
AunHF lokF nfl gwlbfq kIqI hY ijhVy drsLn isMG nUM inwjI qOr AuWqy jfxdy
sn aqy Auhdy nfl kMm krdy rhy sn. ienHF ivwc sLfml hn: mOirs rsL jo bhuq
lMbf smF kimAUinst pfrtI dy aOhdydfr rhy aqy ies vyly vYnkUvr ivwc rih rhy
hn. eymIl ibErnsn jo XUnIvristI dy smyN qoN drsLn isMG dy vfikP sn aqy
AunHF nfl XMg kimAUinst lIg dy smyN qoN imlL ky srgrmIaF kIqIaF sn. monf
morgn jo afeI zblXU ey ivwc iesqrIaF nUM jQybMd krn ivwc aqy XUnIan dI
aKbfr lMbr vrkr ivwc lMbf smF kMm krdy rhy hn aqy AuWGy afgU nfeIjl morgn
dy jIvn sfQI sn. hYrI rYNikMn ijnHF dI drsLn isMG dy knyzf ivcly aKIrly do
sflF dOrfn Aus nfl kfPI nyVqf rhI sI. cInI kimAUintI dy XUnIan
afrgynfeIjLr ruafey mfh jo cInI kimAUintI ivwc keI dhfky aKbfr clfAuNdy
rhy hn. kryg pirct, jo hYrlz pirct dy spuwqr hn aqy afpxI CotI Aumr qoN hI
agFhvDU srgrmIaF ivwc sLfml rhy hn. kuldIp isMG bYNs jo drsLn isMG dy nfl
kimAUinst pfrtI dy mYNbr vI sn aqy XUnIan jQybMd krn ivwc vI srgrm sn.
mfrgryt aYNzrUisaYk jo drsLn isMG nUM Ausdy srgrmI dy smyN qoN jfxdy sn.
eysy qrHF asIN afeI zblXU dy mOjUdf aOhdydfr klya pYrI ijs ny drsLn isMG
nfl dysL jf ky mulfkfqF kIqIaF hn, nfl vI drsLn isMG bfry ivcfr vtFdrf
kIqf hY. ienHF sfiraF nfl ivcfr vtFdry bfad asIN ies iswty AuWqy phuMcy hF
ik drsLn isMG dy pfey Xogdfn nUM Aus smyN df ieiqhfs ilKx vfilaF vloN njLr
aMdfjL kIqf igaf hY.
23[ hYrI rYNikMn
ieMtrivAU, sfDU ibinMg aqy suKvMq huMdl, aprYl 2, 1997, vYnkUvr.
24[ drsLn isMG knyzIan
sLrDFjlI smfgm, 12 akqUbr 1986, vYnkUvr, smyN klya pYrI vloN kIqI spIc
ivwcoN. |