(ieh lyK pRoL: pRIqm
isMG vloN sMn 1992 jF 1993 ivwc idwlI ivwc hoeI cOQI pMjfbI kfnPrMs smyN
idwqy sUqrI BfsLn (kI not aYzrs) AuWqy afDfirq hY. ies BfsLn ivwc AuhnF
pMjfb, pMjfbI aqy pMjfbIaq dy sMklpF bfry jo nukqy AuTfey sn, Auh awj vI
Auny hI mhwqvpUrn hn ijMny Aus smyN sn. ies leI asIN ieh lyK vqn dy pfTkF
leI pysL kr rhy hF. ieh lyK pihlI vfr ‘isrnfvF’ dy jUn 1993 dy aMk aqy vqn
dy akqUbr/nvMbr/dsMbr 1993 dy aMk ivwc Cwipaf sI.)
[[[ iek bVf jLrUrI kMm, ijhVf mYN ies kfnPrMs dy ijLMmy lfAuxf cfhuMdf hF,
Auh ieh hY ik kuJ sLbd jo ies dy afpxy mMc qoN kfPLI vrqy jfxgy qy ijnHF
dI vrqoN pMjfbI jgq ivwc bhuq afm hox lg peI hY, ajy qk, afpxy arQF dy
mfmly ivc, ainsicq iPr rhy hn. loV hY ik ienHF sLbdF dI afvfrgI Kqm kIqI
jfvy qy ienHF dy arQ-GyiraF bfry pUrI qrHF insicq hoieaf jfvy qF jo hr
iksy nUM pqf hovy ik ieh kfnPrMs afpxy kuJ buinafdI sMklpF dy sMbMD ivwc
ikwQy KVHI hY? arQ-GyiraF dI insLicqqf dy loVvMd sLbd qF hor bhuq vI hn pr
awj mYN kyvl iqMn sLbd hI lYxf cfhuMdf hF. ieh hn, pMjfb, pMjfbI qy
pMjfbIaq. myrf suJfa hY ik ienHF sLbdF dy arQ-Gyry insLicq krn leI cotI dy
ivdvfnF dI shfieqf leI jfvy.[[[
mYN ies kMm nUM ies leI pihl dy irhf hF ik awgy cwl ky, ienHF sLbdF dy
arQ-GyiraF ny kfnPrMs dy kfrj-GyiraF nUM insLicq krnf hY.
msln, afE, pihlF ‘pMjfb’ sLbd hI lY leIey. mYnUM 1989 ivwc ds-XfrF idn
pfiksqfn ivwc ibqfAux df mOkf imilaf sI. iek idn mYN lfhOr dy iek imwqr dy
Gr cfh-pfxI pINidaF Aus dI bytI nUM, jo CyvIN jmfq ivwc pVHdI sI, puwiCaf,
‘bytI qusIN isMDI jy ik blocI?’
Auh hws ky bolI, ‘nhIN aMkl, asIN qF pMjfbI aF.’
mYN Pyr puwiCaf, ‘qusIN pMjfb df jugrfPIaf (BUgol) piVHaf hoieaY?’
kihx lwgI, ‘hF jI, piVHaf hoieaY.‘
mYN ikhf, ‘bytI, kI mYnUM dws skyNgI ik pMjfb ikwQoN qoN lY ky ikwQy qk
PYilaf hoieaY?’
kuVI ny bVI KusLI nfl dwisaf, ‘jI pMjfb qF sUbf isMD qy sUbf srhwd qoN lY
ky lfhOr vfly bfzr qwk PYilaf hoieaY. mYN ieh bfzr vyiKaf vI hoieaY.”
vfpsI AuWqy iehI svfl mYN afpxy Coty poqry nUM kIqf, jo aMimRqsr ivwc
pVHdf sI qy sbwb nfl hY vI CyvIN df ividafrQI. Aus df jvfb sI, “vfGy
bYrIar qoN sLMBU bYrIar qk pMjfb hI pMjfb hY.” ijvyN ik afp nUM pqf hI hY,
rfjpury, vloN hirafxy ivc dfKLl hox qoN pihlF sLMBU pMjfb df afKrI srhwdI
ipMz hY.
bwicaF dy AuWqr spsLt krdy hn ik lfhOr qy aMimRqsr dy bwicaF dIaF awKF dy
sfhmxy, ‘pMjfb df ijLkr iCVidaF hI, do asloN vwKry vwKry nksLy AuWBr
KloNdy hn. afpF sfry jfxdy hF ik ieh inry lfhOr dy jF inry aMimRqsr dy
bwicaF dI gwl nhIN, pfiksqfn dy kroVF lokF leI ‘pMjfb’ dy AuhI arQ hn, jo
lfhOrI bwcI nUM afAuNdy sn qy Bfrq dy kroVF lokF leI ‘pMjfb’ dy iblkul
AuhI arQ hn jo aMimRqsr dy bwcy ny dwsy sn.
26 qoN 29 dsMbr, 1992 nUM dUjI ‘aflmI pMjfbI kfnPrMs’ lfhOr ivwc hoeI sI.
‘aflmI’ df mqlb hY ‘ivsLv dI’. svfl pYdf huMdf hY ik pfiksqfn dI ieh aflmI
kfnPrMs, ‘pMjfb dy nksLy leI pfiksqfnI srkfr vloN Cfpy hoey nksLy nUM
ijAuN df iqAuN, apxf lvy ik nf? qy sfzI ‘ivsLv pMjfbI kfnPrMs’ Bfrq srkfr
vloN Cfipaf igaf, ‘pMjfb’ df nksLf, ibnF iksy hIl-huwjq dy, ijAuN df
iqAuN, apxf lvy jF nf?
ies svfl df jo jvfb ieh jF Auh kfnPrMs dyvygI, Ausy qoN insLicq hovygf ik
iks kfnPrMs ny iks leI, ikMnf qy ikho ijhf kMm krnf hY.
pr ieh gwl ienHF do nkisLaF ny hI nhIN nbyVnI, ikAuNik jdoN vI ivsLv
kfnPrMs dy ivdvfn, arQ-Gyry insLicq krn bYTy, ijvyN ik mYN isPfirsL kIqI
hY, qF AunHF df vfh hor vI keI nkisLaF nfl pvygf. afp jfxdy hI ho ik pMjfb
dIaF isafsI jF ieMqjLfmI srhwdF ivwc smyN smyN, kfPLI Pyr-bdl huMdf irhf
hY. afpF pMjfb dy pwCmoqrI Bfg AuWqy purfxy eIrfnI jF XUnfnI kbjLy dI gwl
nf vI krIey, qy ies qrHF, mihmUd gjLnvI qoN aihmd sLfh abdflI qk dIaF
bdlIaF srhwdF nUM vI njLr-aMdfjL kr dyeIey qy sLurU kr leIey mhfrfjf rxjIq
isMG dy vyly qoN qF vI nkisLaF dI igxqI kfPLI ho jfx df zr hY. mhfrfjy dy
smyN ivwc jMmU-ksLmIr, ihmfcl qy sUbf srhwd (hux pfiksqfn ivwc) pMjfb dI
buwkl ivwc af cuwky sn. ies qoN bfad, aMgryjLI hkUmq dy afriQk smyN ivwc,
pMjfb afgry qwk dy iek ivsLfl AuWqr-pwCmI ieMqjLfmI iekfeI df Bfg vI bixaf
irhf. kI ivsLv pMjfbI kfnPrMs jF aflmI pMjfbI kfnPrMs ivwcoN koeI rxjIq
isMG jF muZly aMgryjLI kfly vfly bhuBfsLI, bhu kOmIaq pMjfb vfly iksy
nksLy nUM apnfAux leI iqafr hovygI?
aMiqm PYYslf, mYN quhfzy ivsLysLgF AuWqy Cwzxf cfhuMdf hF, pr afp nUM
afpxI rfey qoN vFJf nhIN rwKFgf. quhfzy ivdvfn cfhux qF ies rfey nUM vI
ivcfr lYx vrnf AunHF dI qy quhfzI mrjLI.
myrf mwq ieh hY ik ‘ivsLv pMjfbI kfnPrMs’, jo afpxy aYlfn anusfr, koeI
isafsI sMsQf nhIN hY, ‘pMjfb df TIk cOKtf insLicq krn vyly, ies dIaF
vrqmfn jF ipClIaF isafsI jF ieMqjLfmI srhwdF vflI vlgx qoN bfhr inkl ky,
BfsLf qy siBafcfr dIaF lIkF nfl afpxf nvF nksLf iqafr krn df Xqn kry. ies
qrHF dIaF lIkF nfl bxy pMjfb dy nksLy dIaF ryKfvF Gwto-Gwt do mulkF qy keI
mOjUdf sUibaF dIaF srhwdF dy afr-pfr jfxgIaF. pMjfb dy ies sMklp nUM koeI
dys, sUbf jF isafsI dl prvfn krdf hY ik rwd krdf hY, mYnUM koeI Prk nhIN
pYxf qy nf kfnPrMs nUM hI pYxf cfhIdf hY ikAuNik myrI nIqI BfsLf
ivigafnIaF qy siBafcfr-ivsLysLgF dI iemfndfr pVqfl nUM prvfn krn dI hY nf
ik pMjfbI-BfsLI ielfky dIaF srhwdF ivwc Dwky jF DONs nfl koeI vfDf krn dI.
kudrqI hY ik mYN ivsLv qy aflmI pMjfbI kfnPrMsF nUM vI iehI kuwJ krn leI
khF. mOjUdf srhwdF BfvyN kuJ peIaF hox, ies nvyN nksLy ivwc pMjfbI boldy
lokF dy aslI Gr, pMjfb, dIaF srhwdF pihlI vfr AulIkIaF jfxgIaF.
‘pMjfb’ dI qrHF, ‘pMjfbI’ sLbd dy arQ vI JgVy qoN KflI nhIN hn. jy ‘pMjfb’
df nksLf BfsLf qy siBafcfr nUM ik bMny rwK ky, inrol isafsI qy mjLhbI
pRBfv hyT hI AulIikaf jfxf hovy, Pyr qF pwky jfxo ik BfsLf-sUck sLbd
‘pMjfbI’ df arQ-Gyrf insLicq hox vyly vI isafsI qy mjLhbI ihq afpxf rMg
jLrUr ivKfAuxgy. jy myry kQn AuWqy ieqbfr nf hovy qF suxo, pfiksqfn dy
lyKk jnfb musLqfk bfisq dI bhucricq ikqfb ‘pfk pMjfbI’ df sfr dyNidaF Aus
df iek pRsMsk kI dsdf hY:
“[[[ bfzroN pfr dI
pMjfbI df ‘pfk pMjfbI’ nfl hr pwKoN mukfblf krn qoN bfad (bfisq hurIN) eys
nqIjy AuWqy apVy hn jo pfiksqfnI pMjfb df iskfPLqI qy qihjLIbI srcsmf arbI
qy PfrsI ey. pfiksqfn df adbI ivrsf vfirs sLfh, buwly sLh, mIaF muhMmd
bKsL, sulqfn bfhU qy dUijaF sUPIaF dy klfm qoN sLurU huMdf hY. sfzI pMjfbI
ivwc sLlok jF Bjn nf pVHy jFdy ny qy nf suxy jFdy ny.[[[”
mjLhb qy isafsq dy rMg
ivwc rMigaF hoieaf iek pMjfbI ipafrf, pMjfbI BfsLf AuWqy afpxI isafsq qy
afpxy mjLhb df imlvF rMg cfVH ky, Aus nUM dysL-ipafr dy hyj leI ikvyN
vrqdf hY, bfisq sfihb dI ikqfb ies df suMdr nmUnf hY. bfisq sfihb pMjfbI
dy ihqYsLI hn, ies dy vfDy dy cfhvfn hn, pr CUq-Cfq ivwc AunHF df ivsLvfs
eynf pwkf hY ik jy AunHF dI pfiksqfnI pMjfbI ikqy Buwl-BulyKy nfl vI BfrqI
pMjfbI nUM Cuh jfvy qF AunHF Bfxy sfrI dI sfrI ‘pfk pMjfbI’ ‘nfpfk’ pMjfbI
bx ky rih jfeygI. pMjfbI nUM inrol-ieslfmI-pfiksqfnI bolI mMnx vfly dI
rucI, spsLt qOr AuWqy, pfiksqfnI ieslfmI pMjfbI dy zUMGy pr mUDy ipafr-Bfv
qoN hI AupjI hoeI vsq hY.
pfiksqfn dy pMjfbIaF dy ivruwD iek awD-isafsI qy awD-siBafcfrk lihr
‘srfiekI BfsLf’ dy hyT cwlI hoeI hY. srfiekI vfly mulqfn-bhfvlpur dI
lihMdI nUM vwKrI BfsLf dsdy hn qy ies dy afDfr AuWqy, pMjfb qoN vwK, iek
nvyN srfiekI sUby dI mMg kr rhy hn. isMDIaF vFg, srfiekI vfilaF df guwsf,
AurdU ivruwD Gwt qy pMjfbI ivruwD vwD hY. pfiksqfn dy pMjfbI ivdvfn
srfiekI nUM pMjfbI dI AupBfsLf mMn ky ies nUM suqMqr pdvI dyx df ivroD
krdy hn.
eyDrly pMjfb ivwc vI qkrIbn iehI gwl vfprI hoeI hY. pMjfbI ivdvfn kFgVy qy
jMmU dIaF bolIaF nUM pMjfbI BfsLf mMndy hn, pr ienHF ielfikaF dy kuwJ
isafsI afgU zogrI bolI qy phfVI siBafcfr nUM pMjfbI qoN asloN vwKrf mMndy
hn. Auh ihMdI nUM qF CfqI nfl lfeI bYTy hn pr pMjfbI nUM bYTk qoN bfhrvfr,
juwqIaF vflI QF AuWqy KVI nUM vI nhIN pey shfrdy.
isafsI-mjLhbI rMg qoN mukq, inrol BfsLf dy nukqy qoN vI, ‘pMjfbI’ bfry vwK
vwK rfvF mOjUdf hn. ies dIaF imsflF zf: mohn isMG dIvfnf qy zf: eIgr
dimqrIey sYryibRkyv qF pMjfbIaF dy rcy ihMdI qy AurdU, blik aMgryjLI ivwc
rcy sfihq nUM vI ‘pMjfbI’ dsdy hn. sLfied, ‘pMjfbI’ qoN AunHF df Bfv
‘pMjfb dys df’ jF ‘pMjfb ivwc pYdf hoieaf sfihq’ hY. zf: hirBjn isMG ny
idwlI XUnIvristI ivwc pMjfbI dy pRoPYsr dI pdvI sFBx AuprMq ijhVf pihlf
BfsLx idwqf sI, Aus ivwc vI zf: mohn isMG dIvfnf vFg, pMjfbI df Gyrf
vDfAux dI loc kIqI sI qy mYN afp vI, pMjfb XUnIvristI, cMzIgVH leI 1990
ivwc sMpfidq kIqI pusqk ‘mD kfl dI coxvIN pMjfbI kivqf’ dI BUimkf ivwc ies
md dy nyVy Zuwk Kloqf hF. ies mukfbly AuWqy, surgvfsI pRo: qyjf isMG qoN
sLurU ho ky, anyk lyKk, lfhOr-aMbrsr dI imafrI BfsLf qy pMjfb dIaF
AupBfsLfvF nUM qF ‘pMjfbI’ mMndy hn, pr pMjfb dy ihMdvI BfKf, bfgVI,
sDUkVI jF ihMdI, AurdU, afid BfsLfvF ivwc rcy gey sfihq nUM ‘pMjfbI’ nhIN
mMndy.
afp sB jfxdy hI ho ik ihMdI qy AurdU dI buinafdI ivafkrixk bxqr iewko hY,
pr ikAuNik ihMdI, nvyN sLbdF dI GfVq vyly, svflI bx ky, sMsikRq dy duafr
AuWqy jf alK jgfAuNdI hY qy AurdU vfly, ikAuNik afpxy sLbd, afm qOr AuWqy,
PLfrsI qy arbI dIaF GVsflF qoN lYNdy hn, ies leI, hOlLI hOlLI, do vwK vwK
ilKx sLYlIaF, do vwK vwK suqMqr BfsLfvF df rUp Dfrn kr geIaF hn, Kfs kr ky
ies leI ik ienHF dohF dIaF ilpIaF awz-awz sn. bfisq sfihb dI vMngI dy kuJ
pfiksqfnI ivdvfn, ihMdI qy AurdU ivwc peI ivwQ nUM nmUnf bxf ky, pfiksqfnI
pMjfbI qy ihMdusqfnI pMjfbI dI sFJ ivwc, Pfny Tok ky, ienHF nUM vwK vwK
BfsLfvF bxfAux AuWqy quly hoey hn, pr srhwd dy dupfsIN, kuJ lok mOjUd hn,
jo duhF dy ivckfr pYdf hoeI drfV dI Jtpt murMmq krky ienHF dIaF do suqMqr
bolIaF nhIN bxn dyxIaF cfhuMdy. mYN ies jQy ivwc sLfiml hF.
aijhy BfsLfeI idRsL dI mOjUdgI ivwc ivsLv kfnPrMs nUM PYslf krnf pYxf hY
ik jdoN Auh ‘pMjfbI’ sLbd dI vrqoN krdI hY qF Auh ies qoN kI Bfv lYNdI hY.
PYslf krn vyly Xfd rwKx dI loV hovygI ik pMjfbI dunIaF dIaF vwzIaF BfsLfvF
ivwcoN iek hY. dwisaf jFdf hY ik ies dy bulfiraF dI igxqI 6 kroV qoN twp
cwlI hY. afpxI igxqI dy isr AuWqy ieh BfsLf dunIaF ivwc XfrHvyN, ik Kbry
bfrvHyN nMbr AuWqy afAuNdI hY. ies leI ies dIaF AupBfsLfvF dI igxqI df
kfPLI hoxf, ies leI koeI imhxf nhIN bxdf. jy ies syD nUM prvfn kr ilaf
jfey qF pMjfbI dI inrMqr slqnq dIaF srhwdF ivwc kuwJ nf kuwJ agfVI-pCfVI
krn dI loV pY jfxI hY. pMjfbI dIaF Aup-BfsLfvF bolx vfly lokF dy afpsI
myl-jol dy sfDnF qy ilKqI sfihq dI vDdI vrqoN nfl, iek kyNdrI jF imafrI
pMjfbI bx cuwkI hY qy awgoN inwq pkyrI huMdI jf rhI hY.
musLqfk bfisq hurF dy ‘pMjfb’ dy suMgVy qy Aulfr sMklp ny ‘pMjfbI’ dy ieho
ijhy suMgVy qy Aulfr sMklp dI gwl nhIN kIqI, pr amlI qOr AuWqy jo kuJ ho
irhf hY Aus df qfqprX ieh hY ik:
1[ eyDrly bhuqy lyKkF ny
arbI-PLfrsI sLbdF df moh Cwz ky ihMdI-sMsikRq dI sLrn ivwc jfxf krIb krIb
mnjLUr kIqf hoieaf hY. lyKkF dI purfxI pIVHI dI bhuigxqI ies nUM pMjfbI
lyKkF dI vrqmfn BfsLfeI vfqfvrx dI gulfmI qy afls icMn mMndI hY pr nvIN
pIVHI ieho ijhI iksy cyqnf qoN avfjLfr nhIN idsdI.
2[ ijvyN pwCmI pMjfb dy
keI lyKk, jfx-buwJ ky afpxy sfihq-ieiqhfsF ivwc BfrqI pMjfbI lyKkF df
bfeIkft krdy hn, eyDrly pMjfbI sfihq dy ieiqhfskfr AuvyN qF nhIN krdy, pr
afm qOr AuWqy, pUrbI pMjfb dy lyKkF df hI ijLkr huMdf hY, pwCmI pMjfb dy
nvyN pMjfbI lyKkF df mulFkx Cwz idwqf jFdf hY.
3[ pMjfbI AuWqy ijs qrHF
df ieslfmI rMg musLqfk bfisq horF ny cfiVHaf hY, pUrbI pMjfb dy keI lyKkF
dI pMjfbI afdqvws, iswK rMg ivwc rMgI huMdI hY.
iKmf krnf, mYnUM ieAuN
mihsUs huMdf hY ik pwCmI pMjfb `qy pUrbI pMjfb dy lyKkF dI bhuigxqI dy
acyq qy Gwt igxqI dy scyq cfly, iek nUM dUjy qoN pryzy iljfx vfly hn, qy
ikAuNik ilwpI, Drm qy isafsq dy vKryvyN ies dUrI nUM qoV-ivCoVy qwk phuMcf
ky rfjLI hn, ies leI mYN cfhuMdf hF ik ‘ivsLv pMjfbI kfnPrMs’ ‘pMjfb’ qy
‘pMjfbI’ dy arQ-GyiraF bfry ijMnI CyqIN ho sky afp spsLt hox df Xqn kry qy
ivsLv Br dy pMjfbIaF nUM vI spsLt kr dyvy ik Auh ikhnF sMklpF nUM lY ky
mYdfn ivwc AuWqrI hY.
jo kuwJ mYN hux qk kih afieaf hF, Aus qoN ieh spsLt ho igaf hovygf ik
jLrUrI nhIN, ‘pMjfbIaq’ dy vwzy vwzy hwt KolH ky bYTy hoey htvfixaF pfsoN
iewko qrHF dI vwQ imly. Pwtf BfvyN AuhI hovy qy hokf vI BfvyN Ausy df lgdf
hovy pr vrq-ivhfr AuprMq CyqIN hI pqf lg jFdf hY ik eyQy qF vwKrI qrHF dy
sfmfn df vpfr huMdf hY. cyqy rwKxXog gwl ieh hY ik ijho ijhf iksy df
‘pMjfb’ aqy ‘pMjfbI’ df sMklp hovygf, Aus dI ‘pMjfbIaq’ vI Auho ijhI hI
hovygI. ‘pMjfbIaq’, arQfq ‘TyT pMjfbIpuxy’ df iswDf qwlk pMjfbI loVF dy
guxF, lwCxF, ivsLysLqfvF, rucIaF, pRivrqIaF, sLOkF, JukfvF, ibrqIaF,
psMdF, suafdF, suBfvF, socF, BfvF, AuzfrIaF, suPLinaF, hmdrdIaF qy nPLrqF
ivcly sFJy sUqrF nfl hY. ijs nUM ieh sFJy sUqr pCfxn qy inKyVn df vwl af
igaf, smJ lvo, Aus nUM ‘pMjfbIaq’ df rfh pf ilaf. pr musLikl AudoN af bxdI
hY jdoN bfisq sfihb vrgy ivdvfn ‘pMjfbIaq’ df icwqr, ieMn-ibMn AulIkx dI
QF, Aus nUM afpxy quaswb dy sMcy ivwc Zfl ky pysL krn lg pYNdy hn. msln,
bfisq hurF dI ‘pMjfbIaq’ df sfr ieh bxdf hY ik jy bMdf pfiksqfnI hovy
pwkf, muslmfn hovy pwkf qy pMjfbI vI pwkf hI hovy, qF Aus dI ‘pMjfbIaq’
aslI mMnI jf skdI hY.
‘pMjfbIq’ bfry myrf vI iek sMklp hY., Auh bfisq sfihb dI ‘pMjfbIaq’ qoN
kfPI PLrk vflf hY. ieh nf ieslfm nfl sIqf hoieaf hY, nf ihMd nfl qy nfl
iswKI nfl, BfvyN ienHF nfl Aus df koeI jmFdrU anjoV jF vYr AuWkf nhIN
hY.[[[ iswKI nfl qF iblkul vI nhIN, ikAuNik ieh pMjfb dI afpxI dysI Aupj
hY. pr myrI jigafsf df suBfivk ruK AunHF sFJIaF qMdF vwl hY jo sfry
pMjfbIaF dy idlF qy idmfg duafly vlIaF hoeIaF hn, BfvyN Auh iksy vI Drm dy
DfrnI hox, iksy vI dysL dy vfsI hox qy afpxy dysL dy iksy vI ielfky ivwc
rihMdy hox. ieho hn Auh sFJIaF qMdF, ijnHF nfl ‘pMjfbIaq’ dI AuxfeI hoeI
hY. myrf XkIn hY ik ieh qMdF ijMnIaF blvMq hoxgIaF, pMjfbIaF dI iekmuwTqf
AuWnI hI gPL qy hMZxsfr hovygI. pr zuwbI qF jy sfh nf afieaf. sFJ dy sUqr
hI qF lwB nhIN rhy. bfisq sfihb iek qrHF dy sUrq lwBI iPrdy hn qy mYN dUjI
qrHF dy lwBI iPrdf hF. aijhI ikhVI jugq vrqIey ik sfry pMjfbI-boldy lokF
ivwc ivafp rhI sFJ dIaF sfrIaF qMdF dy isry sfizaF hwQF ivwc af jfx?
dunIaF dy ijhVy ivdvfnF ny smfj dy ies gihr-gMBIr ivsLy AuWqy Koj kIqI hY,
AunHF df inrxf hY ik ieh sfry sUqr lokF dy ieiqhfs qy siBafcfr ivwc iml
jFdy hn qy siBafcfr ivwc Auh sB kuwJ af jFdf hY jo lok-ivsLvfsF, lok
mnOqF, vihmF-BrmF, lok-insLyDF, rIqf-rsmF, lok-nfcF, lok-DunF, lok-KyzF,
lok pihrfivaF qy KfD-Kurfk dIaF afdqF afid ivwc mOjUd huMdf hY. ieh kQn
pMjfbI siBafcfr AuWqy vI pUrI qrHF lfgU huMdf hY.
‘pMjfbIaq’ bfry ilKx vfly bhuq buwDImfn, myry vFg, sFJ df nfarf qF bVI
AuWcI lfAuNdy hn, pr koeI ieh Kycl nhIN krdf ik inwT ky, siBafcfr dIaF
Auprokq sMcIaF df iek iek kr ky inKyV kry. ies GOl df nqIjf ieh inkldf
irhf hY ik ijs Qr AuWqy pMjfbIaq dI sFJ dy hwk ivwc grmf-grm nfarybfjLI
cwl rhI huMdI hY, Aus dy QwlvyN Qr AuWqy pMjfbIaq dI iekqf qy iekmuwTqf
dIaF nIhF nUM Kor lfAux vflf pRvfh vI inrMqr cwl irhf huMdf hY. afE vyKIey
ikvyN?
bwcy dy jMmx qoN lY ky Aus dy mrn qwk ijMnIaF rsmF kIqIaF jFdIaF hn AunHF
ivwc, mOky anusfr, hwsx-Kyzx, kuwdx-twpx, nsLf-pfxI krn jF rox-ipwtx dI
sFJ qF BfvyN hovy, pr asl rIqF mfipaF idaF DrmF anusfr, iblkul vwK vwK
huMdIaF hn. ieh nhIN, ihMdU, muslmfn qy iswK, Kfs qOr AuWqy, iek dUjy dIaF
rIqF qoN iblkul aMjfx huMdy hn. iesy qrHF, ijs dyv-mflf nUM ihMdU mMndy hn
qy pUjdy hn, Aus nUM muslmfn qy iswK nf koeI mfnqf idMdy hn qy nf pUjdy
hn, iehI gwl ieslfmI dyv-mflf dy sMbMD ivwc, ihMdUaF qy iswKF bfry khI jf
skdI hY. ienHF dy Xfqrf-sQfn vI vwKry vwKry hn - iek df mUMh mwky mdIny
vwl huMdf hY qy dUjy df kfsLI qy pRXfg vwl. iswKF ny aMimRqsr jI dy
drsLn-iesLnfn nUM afpxI ardfs df ihwsf bxfieaf hoieaf hY. ienHF dy inwq dy
pUjf-sQfn vI vwK vwK huMdy hn - iek dy pYr Aus nUM msIq vwl lY jFdy hn,
dUjy dy mMdr vwl qy qIjy dy gurduafry vwl. muslmfn leI murdy nUM PUkxf
vrijq hY qy ihMdUaF leI Aus nUM dwbxf: ihMdU kuMB dy myly AuWqy hrduafr
phuMcdy hn qy muslmfn pIrF-PkIrF dy AursF AuWqy AunHF dy mjLfrF dI ijLafrq
krdy hn. ihMdU holI Kyzdy hn, muslmfn nhIN Kyzdy. ihMdU dsihrf mnfAuNdy
hn, muslmfn nhIN mnfAuNdy. ihMdU dIvflI mnfAuNdy hn, muslmfn nhIN
mnfAuNdy. muslmfn eIdF mnfAuNdy hn, ihMdU-iswK nhIN mnfAuNdy. aqy ieiqhfs
gvfh hY ik iksy nf iksy mOky muslmfn, ihMdUaF qy iswKF nfl, ihMdU,
muslmfnF qy iswKF aqy, iswK, muslmfnF qy ihMdUaF nfl sihhoNd qoN Bwjdy rhy
hn. aijhI hflq ivwc sFJ dy nfary lf lf ky afpxy sMG pfVI jfxy, kI Tos
aslIaq qoN Prfr hox vflI gwl nhIN hY? kI sfnUM jnfb bfisq sfihb dI sur
ivwc sur imlf ky kihxf pvygf ik pMjfbIaF dI koeI aKMz ‘pMjfbIaq’ nhIN hY?
kI koeI aYsf sFJf siBafcfr Qr hY vI shI ijs AuWqy pMjfbIaF dy iekwTy ivcr
skx dI sMBfvnf njLr afAuNdI hovy?
ies svfl qoN ‘ivsLv pMjfbI kfnPrMs’ dy aiDkfrI Bwjxf cfhux qF vI lokF ny
AunHF nUM Bwjx nhIN dyxf. ies df jvfb qF dyxf hI pYxf hY. jy kfnPrMs pfs
pMjfbIaq df koeI iekfgr sMklp mOjUd hY qF ies bfry spsLt syD dyx dI loV
hY, vrnf bfisq sfihb df do pMjfbF, do pMjfbIaF qy do pMjfbIaqF vflf QIiss
qF mYdfn ivwc hY hI.
pMjfb qy pMjfbI bfry mYN afpxIaF rfvF dy afieaf hF. ‘pMjfbIaq’ dy sMklp
bfry vI mYnUM koeI duicwqI nhIN. mYnUM ieh iek sflm iekfeI lgdI hY, ies dI
duPyV jF iqPyV AuprlI sqh AuWqy idsdI hY, buinafd dI iekfgrqf inrsMdyh hY.
pMjfbIaq nUM iek sflm iekfeI mYN ies krky nhIN mMndf ik ies mnOq nfl mYnUM
koeI jLfqI, jmfqI, mjLhbI, ielfkfeI, kOmI, jF rfsLtrI lfB phuMcygf jF ies
nfl myrI jF myry hmmjLhbF jF dysLvfsIaF dI koeI msilhq bwJI hoeI hY. mYN
ieAuN mMndf hF ikAuNik ieh iek scfeI hY, ijs nUM hr bMdf pRqwK vyK skdf
hY. msln, koeI dwsy ik BMgVy, igwDy qy sMmI vrgy loknfc pMjfb dy afm lokF
dI sFJI qfl-sUJ dI Aupj hn ik ihMdUaF, muslmfnF jF iswKF ivwcoN iksy
iekwly dI kfZ hn? GoVIaF alfhxIaF, bolIaF, twpy, mfhIey qy Zoly pMjfbI
muitafrF qy gBrUaF aqy sfAUaF qy svfxIaF dy idl-sfgrF ivwcoN inkly sFJy
moqI hn ik msIqF, mMdrF jF gurdvfiraF ivwc iqafr kIqy gey mfxk hn? vfrF,
kfPLIaF, sihPLIaF, bfrfmFhy, sqvfry, ikwsy qy gLjLlF dohF pMjfbF df sFJf
qy ipafrf ivrsf hn ik nhIN? rfjf slvfn, pUrn, iewCrF, lUxf, gorK, rsflU qy
hozI, guwgy qy sKI srvr dy nF sfzy pMjfbI kMnF ivwc iek jfxI-pCfxI soJI
jgfAuNdy hn ik nhIN? ‘rfjf pUrU (pors) qoN duwly BwtI qwk duwly BwtI qoN
Bgq isMG qwk, KVHIaF muwCF vfly pMjfbIaF dI Xfd, dUhF pfisaF dy pMjfbIaF
df KUn ieksfr grmfAuNdI hY ik nhIN? cVHdy iCpdy, dUhF pMjfbF dy pMjfbIaF
nUM puwC vyKo, ienHF ivwcoN koeI hY, jo swsI-puMnU, hIr-rFJy,
sohxI-mhIvfl, imrjLf-sfihbF jF rozy jlflI nUM, afpxy pfisEN dys-inkflf dy
ky rfvIEN pfr jF Aurfr Dwkx nUM iqafr hovygf? nfnI hovy jF dfdI, BUaf hovy
jF mfmI qy mF hovy jF mfsI, jy Auh pMjfbx hY qF bwicaF nUM pihlI khfxI
icVI qy kF dI suxfAuNdI hY, ijnHF dI iKcVI bnfAux dI qkrIbn-isry-cVH cuwkI
sFJI Kyz nUM, iek iDr dI byeImfnI, pUrI qrHF brbfd krky rwK idMdI hY. kI
pwCmI pMjfb dIaF icVIaF qy kF muslmfn bwicaF dy idl-prcfvy leI, iKcVI dI
QF, hux vwzy mfs dI hFZI cfVHdy hn. kI DnfZ pMjfbIaF dy bwicaF leI ies
afid-jugfdI bfl khfxI dy grIbVy ijhy pMCIaF dI QF morF qy bulbulF ny lY
leI hY qy iKcVI dI QF (mMg leI) pulfAU qy sLmI kbfb jF kyk pystrIaF ny lY
leI hY?
vMJlI, algojLy, qUMbI, iekqfry, zPlI, Zwz qy Zol vrgy sfjLF dI sFJ vwl kdI
iDafn idwqf jy? ijnHF nUM asIN ‘lok’ kihMdy hF, rwb JUT nf bulfvy, Auh qF
mYN srhwd dy dUhIN pfsIN, ienHF sfjLF dIaF DunF AuWqy ieksfr Jumdy qy
mylHdy izwTy hn.
afpxIaF pyNzU KyzF vwl kdI AuWzdI AuWzdI ingfh hI mfr vyKo. Qfl, ikwklI,
lukx-mItI, kotlf-CpfkI, gwulI-zMzf, iKwdo-KUMzI, kbwzI, sONcI, kusLqI,
bfrF-tYxI, vgYrf leI dohF pMjfbF ivwc ieko ijMnI cfhq hY.
hux vyKIey iek qrHF dI sFJ. isr qoN pYrF qwk afpxy ipMzy dy iek-iek aMg df
nF lY ky vyKo KF [[[ vfl, isr, KoprI, mwQF, Brvwty, iJMmxIaF, awKF, nwk,
nfs, mUMh, hoNT jF buwlH, dMd, dfVH, msUVy, jIB, qflU, sMG, glf, DOx,
igwcI, CfqI, kwC, bFh, vIxI, guwt, hwQ, aMgUTf, AuNgl, cIcI, vwKI, Kuwc,
lwk, pwt, jMG, tMg, lwq, gozf, igwtf, KurI qy qlI vgYrf. ienHF ivwcoN
bhu-igxqI AunHF lPLjLF dI hY jo sfry pMjfbIaF dy sFJy hn.
hux afpF afpxy irsLiqaF dI sFJ leIey, pihlf nfnikaF dy [[[ mF, nfnf, nfnI,
mfsI, mfsV, mfmf, mfmI qy Pyr dfdikaF dy [[[ ipAu, dfdf, dfdI, qfieaf,
qfeI, cfcf, cfcI, BUaf qy PuwPV. iesy qrHF, aONqrI, mqryeI, sws, shurf,
sflf, sflI, sFZU, nnHys, ddHys, PuPyHs, milahurf, qy Kbry hor ikMny nyVy
qy dUr dy irsLqy hY ny ijnHF nUM dUhF pfisaF dy pMjfbI ieko ijhI sOK nfl
vrqdy hn.
ruwKF-sbjLIaF-BfjIaF, jLmInF, KyqI-bfVI, mfl-zMgr, kwpVy-lwqy, hwtI jF
vpfr nfl sMbMD rwKx vfly sFJy lPLjL igxn lwgIey qF awj dI idhfVI BfvyN
sfrI lg jfey, sFJy lPLjL nhIN muwkx lwgy qy ienHF ivwcoN bhuigxqI AunHF
lPLjLF dI hovygI jo dUhF pMjfbF ivwc ieksfr vrqy jFdy hn, pr hor iksy
gvFZI sUby ivwc jF qF imldy hI nhIN qy jF bdly hoey Bys ivwc imldy hn.
vwK-vwK KyqrF nfl sMbMD rwKx vfly ieho ijhy sFJy sLbd lwBx dI Kyz afpxy
bwicaF ivwc clfAuxI cfhIdI hY. vwizaF nUM inrfs hox dI loV nhIN. mYN AunHF
leI vI iek Kyz rwKI hoeI hY qy Auh hY gflHF iekwTIaF krn dI. ijhVf vI
pfiksqfnI KojI ies pfsy pYx dI pihl krygf, jy Aus nUM afpxy vfly pfsy dIaF
sfrIaF coNdIaF coNdIaF gfhlF, ijAuN dIaF iqAuN, blik kuJ svfey PwkVF smyq,
BfrqI pMjfb dIaF glIaF ivwc ruldIaF iml jfx qF Aus nUM hYrfn nhIN hoxf
cfhIdf. ieh hr qrHF dy insLyDF nUM qoVn vflIaF, nvyN qoN nvyN njfiejL
irsLqy lwBx vflIaF, mOlikqf qy isrjnf dy adBuwq nmUny AupjfAuNdIaF ieh
lwCydfr inafmqF, eynI BrpUrqf ivwc, Blf hor iksy pfiksqfnI jF ihMdusqfnI
sUby ivwc ikvyN iml skdIaF hn.
muwkdI gwl ieh ik afm lokF dI pwDr AuWqy sfzy ivrsy dy axigxq sbUq iksy vI
sujfKy GoKI nUM afpxy sfhmxy iKlry pey iml skdy hn. iesy leI mYN pMjfbIaF
dIaF mn-psMd lok khfxIaF, totikaF, lqIiPLaF khfvqF, qy myilaF-musfhibaF
aKfxF, muhfviraF, afid dI sFJ vflI khfxI Coh ky gwl dI gloV bxfAux qoN
sMkoc kIqf hY. jy koeI pihlF hI ‘mYN nf mfnUM’ dI ksm Kf ky nf bYTf hovy
qF mulkF qy mjLhbF dy Qwly, Dur buinafdI Drfql AuWqy psrI pMjfbI siBafcfr
qy BfeIcfrk sFJ lukfieaF vI nhIN lukdI.
rhI, mjLhbI qy isafsI afgUaF dI Prk-pfAU BUimkf dI gwl. ies bfry myrf jvfb
ieko hY ik siBafcfrk sFJ vflI iDr ijMnI idRV qy qgVI hovygI, EnIaF hI
duPyVI iDrF ilwsIaF huMdIaF jfxgIaF. mjLhb nUM kOmFqrI pwDr AuWqy vrqx leI
byhwd cOksI vrqx dI loV hY.
[[[ pMjfb, pMjfbI qy pMjfbIaq bfry ivsLv pMjfbI kfnPrMs nUM afp spsLt hox
qy dUijaF nUM spsLt krn leI mYN ieh mOkf ikAuN cuixaf hY, afs hY, myry
kQnF dy cfnx ivwc, mYnUM ies svfl df jvfb dyx dI loV nhIN pvygI.
mYnUM ieh qF pqf nhIN ik pMjfb, pMjfbI qy pMjfbIaq bfry mYN ‘ivsLv pMjfbI
kfnPrMs’ nUM afpxf hm-iKafl bxfAux ivwc sPl ho sikaf hF ik nhIN, pr PrjL
kro ik ieh kfnPrMs myry ivcfrF dI pRoVHqf kr hI dyvy qF asIN ies qoN iks
qrHF dy nqIijaF dI afs leI bYTy hF? sLfied, kuJ pwDrF AuWqy pMjfbIaF df
afpo-ivwcI nyV jF myl-jol vD jfvygf; sLfied, iek dUjy dy ivckfr pey pftk
kuJ Gwt jfxgy qy ijhVI kudrqI sFJ bxnI cfhIdI sI, Aus vwl df rsqf vDyry
pwDrf ho jfeygf. mYN Buwilaf hoieaf nhIN ik ieho ijhIaF siBafcfrk sFJF leI
qawsubI smfj ivwc sfkfr ho ky sfhmxy afAuxf sOKf nhIN huMdf pr kOx hY jo
ies nfl ivwQF qy ivroDF, sfiVaF qy sMkIrxqfvF, armfnF qy hyrivaF nfl BrI
hoeI dunIaF ivwc ‘bygmpury’ df Kfkf afpxy mn ivwc nhIN AulIkdf? myrf vI
iek suPLnf hY ik pMjfbI lok pMjfbI BfsLf qy siBafcfr dy afDfr AuWqy
iekmuwT hoxgy aqy mYnUM ieh vI lgdf hY ik ieh suPLnf sfry pMjfbIaF df hoxf
cfhIdf hY. |