kfmfgftf mfrU aqy kYnyzIan iensfP
sohx isµG pUµnI
 

kfmfgftf mfrU afpxy 376 musfPrF nfl 23 meI, 1914 ƒ vYnkUvr puwjf. kfmfgftf mfrU aqy Aus dy musfPrF ƒ ax-mnuwKI hflqF ivc, hiQafrbµd pihry aDIn do mhIny smuµdr ivc GyrI rwKx qoN bfad 23 julfeI ƒ zIport kr idwqf igaf. svfl pYdf huµdf hY; kI kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ smyN dI kYnyzIan srkfr (torI) vloN kfƒnI iensfP imilaf? kI kYnyzIan srkfr ny kfmfgftf mfrU dy kys ivc ‘kudrqI iensfP dy muZly asUlF’ ƒ vriqaf? kI kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ vkIl ƒ iml skx (Right to counsel) df hwk imilaf? kI AunHF ƒ smyN isr adflq ivc jf skx (Access to courts) df hwk imilaf? kI adflq ivc AunHF dI inrpwK qy iensfP BrI suxvfeI (Fair Hearing) hoeI? ienHF sB svflF df jvfb jfxn leI aqy kfmfgftf mfrU dy sfry kys ƒ smJx leI AusdI ipwT-BUmI ƒ jfxnf ËrUrI hY.

kYnyzf ivc ihµdusqfnI 1904 ’c afAuxy ÈurU hoey. ieh igxqI 1908 qwk lgBg 6000 qIk puwj cuwkI sI. 1908 ’c kYnyzf dy izptI minstr afP lybr, mkYnËI ikµg ny kYnyzIan srkfr ƒ
BivwK dI iemIgryÈn pfilsI AulIky jfx bfry iek irport pyÈ kIqI ijs ivc ikhf igaf sI, ‘‘kYnyzf pUrbI lokF dI iemIgryÈn ’qy pfbµdI lfvy ieh suBfvk hY qy kYnyzf ‘icwty lokF df dyÈ’ rwiKaf jfvy iehdI isrP afrQk aqy smfjk kfrnF krky hI loV nhIN sgoN ieh rfjnIqk aqy kOmI afDfr ’qy vI bhuq ËrUrI hY.’’ so kYnyzIan srkfr kYnyzf ƒ isrP ‘icwty lokF df mulk’ rwKxf cfhuµdI sI. ienHF nslvfdI qy kuJ rfjnIqk kfrnF krky kYnyzIan srkfr ny ihµdusqfnI dy kYnyzf ’c dfKly ƒ rokx leI do Prmfn (afrzrË-ien-kONsl) pfs kIqy jo 9 meI 1910 ƒ lfgU hoey. ieh Prmfn pfrlImYNt dI gYr-hfËrI ’c gvrnr-ien-kONsl (mµqrI mµzl) vloN bxfey jFdy hn. BfvyN ieh pfrlImYNt vloN pfs nhIN kIqy huµdy pr Pyr vI ienHF rYgUlyÈnË dI ÈkqI pfrlImYNt dy bxfey kfƒnF vrgI hI huµdI hY bÈrqy ik Auh aYkt dI ivroDqf nf krdy hox. ienHF ’coN pihly Prmfn (P.C. 920) anusfr, ‘‘eyÈIan mUl dy iksy vI iemIgrYNt ƒ kYnyzf ’c dfKl ho skx dI iejfËq nhIN hovygI jy Aus kol 200 zflr nf hox.’’ dUsry Prmfn (P.C. 926) anusfr, ‘‘eyÈIan mUl dy iksy vI iemIgrYNt ƒ kYnyzf ’c Auqrn dI iejfËq nhIN hovygI jy Auh afpxy jnm jF nfgirkqf vfly dyÈ qoN iswDf sPr (Continuous Journey) krky nf afieaf hovy aqy ieh vI ËrUrI hY ik Aus ny ieh itkt vI afpxy dyÈ ivc hI KrIidaf hovy.’’ ieh dony rYgUlyÈnF nslvfdI sn ikAuNik ieh isrP eyÈIan mUl dy bµidaF ’qy hI lfgU huµdIaF sn. ieh Prmfn asl ivc jfpfn jF cIn afid dyÈF dy nfgirkF ’qy vI lfgU nhIN sI huµdy ikAuNik jfpfn dI srkfr nfl iemIgryÈn dy mfmly ’c kYnyzf df iek Kfs smJOqf ho cuwkf sI qy cIinaF leI iemIgryÈn dy vwKry kfƒn sn. drasl, ienHF donF PrmfnF df ieko iek mqlb sI; ihµdusqfnIaF dy kYnyzf ’c dfKly ƒ rokxf. kYnyzIan srkfr ijhVI ik asl ivc BfvyN nslvfdI sI pr Auh Ëfhrf qOr ’qy ieh pRBfv nhIN sI dyxf cfhuµdI ik Auh nslvfdI hY. ies leI ienHF donF PrmfnF dI BfsLf bVI ÈYqfnI nfl ilKI geI sI. ies ivc ikDry vI iswDy qOr ’qy ‘eIst ieµzIan’, ‘ihµdU’ jF ‘iswK’ afid iksy vI Èbd dI vrqoN nhIN sI kIqI geI. pr ikAuNik Aus vkq iksy vI stIm-kµpnI df koeI vI jhfË ihµdusqfn qoN cl ky iswDf kYnyzf nhIN sI afAuNdf ies leI spwÈt sI ik ieh kfƒn bxfAux vfilaF df aslI qy ieko iek mqlb isrP ihµdusqfnIaF dy kYnyzf ’c afAux ’qy pfbµdI lfAuxf hI sI.

kYnyzIan srkfr ƒ hflF vI zr sI ik ihµdusqfnI ienHF afrzrË-ien-kONsl dy ivruwD adflqF ivc apIl krky kYnyzf ivc dfKl ho skdy hn. ies zroN kYnyzIan srkfr ny 1910 ivc hI iemIgryÈn aYkt ivc iek nvF sYkÈn (Section 23) pfieaf ijs anusfr, ‘‘iksy vI adflq jF jwj ƒ iemIgryÈn aiDkfrIaF vloN nvyN af rhy prvfsIaF sbµDI kIqy PYsilaF ’qy dubfrf ivcfr (Review) kr skx, jF hor iksy iksm dI dKl-aµdfËI krn df hwk nhIN hovygf bÈrqy ik iemIgryÈn aiDkfrIaF dy ieh PYsly iemIgryÈn aYkt dI ÈkqI aqy DfrfvF anusfr hox.’’ jy iksy ƒ koeI iÈkfieq hovy qF aYkt anusfr, Aus kol mihkmy dy vËIr kol apIl kr skx df hI ieko iek rfh sI.

kYnyzIan srkfr ƒ XkIn sI ik Aupr ilKy donF PrmfnF (P.C. 920 aqy P.C. 926) aqy iemIgryÈn aYkt ivc dfKl kIqy nvyN sYkÈn 23 dI mwdd nfl Auh ihµdusqfnIaF dy kYnyzf ivc dfKly ƒ rok skygI. srkfr 1913 qwk ies gwl ivc kfmXfb vI rhI. pr akqUbr, 1913 ivc srkfr leI Pyr smwisaf afx KVHI jdoN 38 ihµdusqfnI ‘pnfmf mfrU’ jhfË rfhIN vYnkUvr afx puwjy. nrfiex isµG aqy AusdI bfkI sfQI musfPrF ny kYnyzf ’c rihx leI arjLI kIqI jo ik rwd kr idwqI geI. iemIgryÈn zIpfrtmYNt dy borz afP ienkuafrI vloN ienHF 38 musfPrF ƒ ‘zIport’ krn df hukm idwqf igaf. nrfiex isµG qy Ausdy sfQI musfPrF dy vkIl imstr aYzvrz brz vloN suprIm kort dy jsits msrPI kol ies afDfr ’qy ‘irt afP hybIas kfrps’ leI arjLI kIqI geI ik borz afP ienkuafrI vloN 200 zflr aqy iswDy sPr dI Èrq vfly ijnHF PrmfnF dy afDfr ’qy AunHF ƒ zIport kIqf igaf hY Auh Prmfn iemIgryÈn aYkt dI afQoirtI aqy DfrfvF dy ivruwD hn aqy AunHF ƒ gYr-kfƒnI qOr ’qy nËrbµd rwiKaf hoieaf hY. jsits mrPI ny AunHF dI arËI ieh kihµidaF rwd kr idwqI qy irt afP rYbIas kfrps prdfn nf kIqI ik iemIgryÈn aYkt dy sYkÈn 23 anusfr Aus ƒ ‘borz afP ienkuafrI’ dy PYsilaF ’qy dubfrf ivcfr (Review) kr skx jF Aus dy PYsilaF ’c dKl-aµdfËI krn df koeI hwk nhIN hY.

jsits mrPI vloN arjLI rwd kIqy jfx qoN bfad pnfmf mfrU dy musfPrF kol hux do hI rsqy sn. pihlf ieh sI ik Auh jsits mrPI dy PYsly ivruwD ‘apIl kort’ kol apIl krdy qy dUsrf ieh sI ik Auh suprIm kort dy hI iksy hor jwj kol ‘irt afP hybIas kfrps’ leI dubfrf arjLI krdy. AunHF dy vkIl imstr brz ny dUsrf rsqf cuixaf qy Aus ny suprIm kort dy cIP jsits gorzn hµtr kol ‘irt’ leI nvIN arËI kr idwqI. cIP jsits hµtr ny 24 nvµbr 1913 ƒ afpxf PYslf suxfidaF (jsits mrPI qoN Ault) afiKaf ik iemIgryÈn aYkt df sYkÈn 23 Aus ƒ iemIgryÈn aiDkfrIaF dy PYsilaF ivruwD iÈkfieq suxn qoN rok nhIN skdf. cIP jsits hµtr ny 1910 dy ‘200 zflr’ aqy ‘iswDy sPr’ dI Èrq vfly donoN Prmfn (P.C. 920 aqy P.C. 926) vI iemIgryÈn aYkt dI ivroDqf krdy hox kfrn gYr-kfƒnI (Invalid) krfr dy idwqy. Aus ny ‘irt afP hybIas kfrps’ prdfn kr idwqI. sfry musfPr Cwzy gey qy Auh kYnyzf ivc rihx ’c kfmXfb hoey.

cIP jsits hµtr dy PYsly qoN bfad kYnyzIan srkfr ny 200 zflr aqy iswDy sPr dI Èrq vfly donoN PrmfnF ƒ soD ky ilKxf cfihaf. pr BfsLf dIaF tYknIkl glqIaF ƒ dUr krky ienHF PrmfnF ƒ nvyN qy soDy hoey rUp ’c ilKx leI AudoN qIk AuzIk krnI pYxI sI jdoN qIk ik cIP jsits hµtr vloN ienHF PrmfnF bfry kIqI aflocnf ilKqI rUp ivc bfhr nhIN sI af jFdI. aijhI hflq ivc jdoN ik ieh donoN Prmfn rwd pey sn, afrËI qOr ’qy kµm clfAux leI kYbint ny 8 dsµbr ƒ P.C. 2642 (1913) nfAuN df afrzrË ien kONsl jfrI kIqf ijs anusfr biritÈ kolµbIaf dIaF sfrIaF bµdrgfhF AuWqy mËdUrF qy kfrIgrF dy dfKly qy 31 mfrc, 1914 qwk pfbµdI lf idwqI geI. swq jnvrI, 1914 ƒ 200 zflr aqy iswDy sPr dI Èrq vfly donF PrmfnF ƒ soD ky lfgU kIqf qy ieh afrzrË ien kONsl nvyN rUp ’c P.C. 24 aqy P.C. 23 kihlfey. bI sI dIaF bµdrgfhF AuWqy mËdUrF qy kfrIgrF dy dfKly ’qy pfbµdI lfAux vflf Prmfn P.C. 2642, 31 mfrc 1914 qoN bfad P.C. 897 bixaf. ies afrzrË-ien-kONsl df mqlb vI isrP ihµdusqfnIaF dy dfKly ’qy pfbµdI lfAuxf hI sI ikAuNik ieh pfbµdI isrP pYsIiPk qwt dIaF bµdrgfhF ’qy hI lfeI geI sI ijQy ik ihµdusqfnIaF dy puwjx df zr sI. atlFtk qwt dIaF bµdrgfhF qy ijQy ik XUrp dy lokF ny puwjxf sI ieh pfbµdI nhIN sI lfeI geI. (1) ies qrHF ieh qIsrf Prmfn (P.C. 897) vI nslvfdI qy ivqkry Biraf sI.

ies smyN hFgkFg, isµGfpur, iPlpInË, cIn qy jfpfn afid ‘Dur-pUrb’ dy dyÈF ivc bhuq sfry ihµdusqfnI kYnyzf, amrIkf puwjx dI afs ’c bYTy sn. cIP jsits hµtr ny pnfmf mfrU jhfË bfry nvµbr 1913 dy PYsly qoN bfad AunHF ƒ kYnyzf dy ihµdusqfnIaF vloN CyqI qoN CyqI kYnyzf puwjx leI iliKaf igaf. pr Aus vkq Pfr eIst aqy biritÈ kolµbIaf ivckfr cwlx vflIaF iqµnoN stIm kµpnIaF kYnyzIan srkfr dy zroN ihµdusqfnIaF ƒ itkt dyx leI iqafr nhIN sn. ies smyN guridwq isµG ny kfmfgftf mfrU jhfË pty qy ilaf qy 376 ihµdusqfnIaF ƒ lY ky kYnyzf leI rvfnf hoieaf. kYnyzIan srkfr ny kfmfgftf mfrU dy vYnkUvr puwjx qoN pihlF hI ihµdusqfn dI aµgryËI srkfr nfl sfrI gwlbfq imQ leI hoeI sI. Aus ny PYslf kIqf hoieaf sI ik BfvyN kuJ vI hovy kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ kYnyzf ’c Auqrn nhIN dyxf. (2) ies kµm leI kYnyzIan srkfr dy vYnkUvr ivc do vwzy pRqIinwD sn; vYnkUvr df nslvfdI torI aYm pI aYc[ aYc[ stIvnË qy vYnkUvr iemIgryÈn zIpfrtmYNt df hYWz mYlkm rIz ijs ƒ stIvnË ny afpxf qy torI pfrtI df ‘bµdf’ hox sdkf ieh nOkrI duafeI sI.

bI sI dIaF bµdrgfhF ’c mËdUrF aqy kfrIgrF dy dfKly ’qy pfbµdI lfAux vfly afrzrË-ien-kONsl (P.C. 897) ivc glqI nfl port albrnI df iËkr krno rih igaf sI. kfƒn ivclI ies ‘lUp hol’ df Pfiedf AuTfAux leI vYnkUvr qoN hsn rhIm qy rfjf isµG vYnkUvr afeIlYNz dy dwKx pwCmI iknfry ’qy siQq bYNPIlz krIk qfr Gr ivKy ierfdy nfl puwjy ik kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ sUicq kIqf jf sky ik Auh vYnkUvr dI QF port albrnI puwjx. pr iemIgryÈn zIpfrtmYNt dy bµidaF ny rhIm qy rfjf isµG dI ies koiÈÈ ƒ PylH krn leI keI qrHF dy qrIky apxfey. AunHF ny srkfrI tYlIgrfP Auprytr ƒ mnHf kr idwqf ik Auh rhIm qy rfjf isµG ƒ tYlIPon dI vrqoN nf krn dyvy. ies qoN ielfvF AunHF ny pwcI zflr dI irÈvq ies kµm leI idwqI qF ju rhIm qy rfjf isµG dI motr-ikÈqI ivc nuks puafieaf jf sky qF ik Auh kfmfgftf mfrU ƒ port albrnI lY jfx leI sunyhf nf dy skx.(3) iemIgryÈn aiDkfrIaF vloN ies qrHF dy qrIky apnfAuxey GtIaf gwl hox dy nfl nfl kfƒn dI ivroDqf vI sI.

ivktorIaf qoN iemIgryÈn aiDkfrIaF dy pihry ivc kfmfgftf mfrU 23 meI, 1914 ƒ vYnkUvr burfz ienlYWt ivc puwjf. jhfË ƒ iknfry qoN iek mIl htvF smuµdr ivc KVHf kIqf igaf. iemIgryÈn aiDkfrIaF vloN jhfË dy afly-duafly idn-rfq hiQafrbµd ikÈqIaF df pihrf lfieaf igaf. iksy ƒ vI jhfË dy musfPrF ƒ imlx dI iejfËq nhIN sI. ies qrHF musfPr iemIgryÈn aiDkfrIaF dy kYdI sn. ieh gYr-kfƒnI gwl sI. kYnyzf df iemIgryÈn aYkt iksy vI musfPr ƒ jhfË ivc kYd krI rwKx dI iejfËq nhIN sI idµdf. iemIgryÈn aYkt kihµdf sI, ‘‘jy koeI ivakqI iemIgryÈn aiDkfrIaF dI ihrfsq ivc hovy qF Aus ƒ Aus dy kys df afKrI PYslf hox qwk jmfnq AuWqy Cwizaf jfxf cfhIdf hY.’’ (4) pr iemIgryÈn aiDkfrI bhfnf krdy sn ik ieh musfPr kYdI nhIN. mYlkm rIP iblkul korf JUT bolidaF kihµdf sI ik hiQafrbµd pihrydfr musfPrF dI ihPfËq leI hn ikAuNik vYnkUvr dy goiraF vloN jhfË qy hmly df Kqrf hY. jdoN ihµdusqfnIaF dy vkIl ny iemIgryÈn aiDkfrIaF kol AunHF vloN jhfË ƒ iknfry qoN dUr smuµdr ivckfr KVHy krn qy ieqrfË kIqf qF AunHF JUT bolidaF afiKaf ik ieh ‘hfrbr mfstr’ (Harbour Master) df PYslf hY, AunHF df nhIN.

vYnkUvr dy ihµdusqfnIaF ny kfmfgftf mfrU dy musfPrF leI aYzvrz brz nfAuN df jo vkIl kIqf sI Auh jhfË dy sfry musfPrF df vkIl sI. kYnyzIan kfƒn anusfr vkIl ƒ iml skxf (Right to counsel) hr iek df muwZlf aiDkfr sI. pr kYnyzIan srkfr ny kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ ieh hwk nf idwqf. imstr brz ienHF musfPrF ƒ iek vI vfr iml nf sikaf. Aus ƒ iek vI vfr jhfË ’qy nf jfx idwqf igaf. iemIgryÈn aiDkfrIaF vloN imstr brz ƒ DmkI idwqI geI ik jy Aus ny jhfË ’qy pYr vI rwiKaf qF Aus ƒ smuµdr ivc suwt idwqf jfvygf. ihµdusqfnIaF ny ikµg jOrj ƒ apIl kIqI ik AunHF ƒ vkIl ƒ iml skx df hwk imlxf cfhIdf hY. kYnyzIan srkfr ny korf JUT bolidaF ikµg jOrj ƒ iliKf ik vkIl ƒ pUrf pUrf mOkf idwqf igaf hY ik Auh musfPrF ƒ ieµtrivAU kr sky. jdoN ik swcfeI ieh sI ik imstr brz isrP guridwq isµG ƒ iek vfr iek Gµty leI iml sikaf sI qy Auh vI puils dI ikÈqI ivc hiQafrbµd pihrydfrF dy Gyry ivc. (5) ies qrHF imstr brz ny ieh kys hnHyry ivc hI liVaf. Aus ƒ musfPrF nfl imlx nf dyxf kYnyzIan kfƒn dI AulµGxf sI.

kYnyzIan srkfr ny vYnkUvr iemIgryÈn zIpfrtmYNt dy hYz mYlkm rIz qy srkfr dy hor kfƒnI slfhkfrF dI izAUtI lfeI sI ik Auh kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ iksy vI hflq ivc vI Auqrn nf dyx. qy Auh ies kµm leI jfieË njfieË hr qrIkf apxf rhy sn. srkfr dy kfƒnI slfhkfr ieh gwl XkInI bxfAuxf cfhuµdy sn ik jy kys kort ivc jfvy qF iswDf apIl kort kol hI jfvy. Auh nhIN sI cfhuµdy ik nvµbr, 1913 dI pnfmf mfrU vflI khfxI muV duhrfeI jfvy. ies leI Auh iksI hflq ivc vI musfPrF dy vkIl imstr brz ƒ suprIm korz ivc ‘irt afP hybIas kfrps’ leI arËI krn ivc kfmXfb nhIN sI hox dyxf cfhuµdy. srkfr ‘irt afP hybIas kfrps’ qoN eynf ikAuN zrdI sI? ies svfl dy jvfb leI ieh jfxnf ËrUrI hY ik ‘irt afP hybIas kfrps’ kI sI qy AunHF pfTkF dI jfxkfrI leI jo ies irt bfry bfhlf nhIN jfxdy, QoVHf ivsQfr ’c ilKxf ËrUrI hY.

‘irt afP hybIas kfrps’ aµgryËI kfƒn dI iek bhuq purfxI (proceeding) sI ijsdf mksd birtÈ prjf dI suqµqrqf (liberty) dI ihPfËq krnf sI. ies irt anusfr kYnyzf ivc jy koeI ivakqI mihsUs kry ik Aus ƒ nfjfieË qOr ’qy nËrbµd kIqf igaf hY qF Auh suprIm kort dy iksI jwj kol irt dI pRfpqI leI arËI kr skdf sI. srkfr aqy arËI krn vfly vloN jwj sfhmxy afpo-afpxf pwK pyÈ kIqf jFdf sI. jy jwj mihsUs kry ik nËrbµdI gYr-kfƒnI hoeI hY qF Auh irt prdfn kr idµdf sI qy arËI krn vfly ivakqI ƒ irhfa kIqf jFdf sI. ies irt df iek idlcsp pwK ieh sI ik kfmfgftf mfrU dy kys ivc jy iek jwj irt prdfn krnoN nFh kr idµdf qF dUsry jwj kol irt leI nvIN arËI kIqI jf skdI sI. jy dUsrf jwj vI irt prdfn nf krdf qF qIsry jwj kol nvIN arËI kIqI jf skdI sI. ies qrHF vfro-vfrI bI sI dI suprIm kort dy sBnF (swqF) jwjF kol hI irt leI arËI kIqI jf skdI sI (6) qy jy koeI iek vI jwj irt prdfn kr idµdf qF srkfr ƒ kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ irhfa krnf hI pYxf sI BfvyN suprIm kort dy bfkI sBnF jwjF ny pihlF ies qoN Ault PYslf hI idwqf huµdf. jy suprIm kort dy sfry jwj hI irt prdfn krnoN nFh kr idµdy qF kfmfgftf mfrU dy musfPr apIl kort kol apIl kr skdy sn aqy Aus qoN vI awgy kYnyzf dI suprIm kort jF birtÈ pirvI kONsl dI juzIÈIal kmytI kol apIl kr skdy sn. ies qrHF kfƒn muqfbk kfmfgftf mfrU dy musfPrF kol bVy rsqy (options) sn. AunHF dy ijwqx dy bVy mOky sn. pr dUjy pfsy Aus smyN dy bI sI dy kfnƒ muqfbk (1920 qwk) kYnyzIan srkfr dI kfƒnI pujIÈn bVI kmËor sI ikAuNik jy suprIm kort df koeI iek vI jwj ‘irt’ prdfn kr idµdf qF kYnyzIan srkfr iesdy ivruwD ikDry vI apIl nhIN sI kr skdI. srkfr vfsqy kys Kqm hoxf sI. srkfr ƒ kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ Cwzxf hI pYxf sI qy koeI vI aiDkfrI AunHF ƒ dubfrf igRPqfr nhIN sI kr skdf.

qy ieh sI Auh kfƒnI nukqf ijs dy zroN kYnyzIan srkfr jhfË dy musfPrF ƒ bI sI dI suprIm kort ivc jfx qoN rokxf cfhuµdI sI. ies leI 27 meI ƒ srkfr dy kfƒnI slfhkfrF qy vkIlF ny ihµdusqfnIaF dy vkIl imstr brz ƒ pyÈkÈ kIqI ik Auh iek ‘tYst kys’ ÈurU kr skdf hY ijs qoN ieh PYslf ho sky ik kI jhfË dy musfPrF ƒ kYnyzf ’c Auqrn df hwk hY jF nhIN? pr ies leI AunHF imstr brz ’qy iek Èrq lfeI ik Auh ies tYst kys ƒ suprIm kort ivc nhIN sgoN iswDf apIl kort kol hI lY ky jfvygf. ies dy nfl hI AunHF guwJI DmkI vI dy idwqI ik jy Auh ieh Èrq nhIN mµnygf qy suprIm kort ’c jfx dI iËwd krygf qF musfPr BfvyN sflF bwDI smuµdr ’c KVHy rihx Ausƒ kys adflq ivc nhIN iljfx idwqf jfvygf. pr vYnkUvr ivclI ihµdusqfnIaF dI kmytI ny brz ƒ ieh pyÈkÈ nf kbUlx leI afK idwqf. ihµdusqfnI afpxf hr kfƒnI hwk vrqxf cfhuµdy sn. Auh hr Aus adflq ivc jfxf cfhuµdy sn ijs dI ik kYnyzIan kfƒn AunHF ƒ iejfËq idµdf sI. ikAuNik kfmfgftf mfrU dy musfPr birtÈ prjf sn aqy kYnyzf birtÈ rfj df ihwsf, ies leI ienHF musfPrF ƒ ‘irt afP hybIas kfrps’ leI arËI krn df kfƒnI qOr ’qy hwk sI. pr iemIgryÈn aiDkfrIaF anusfr ienHF musfPrF dI Auh hI kfƒnI pujIÈn sI ijvyN blyn bfrzr ’qy af ky koeI ivakqI kYnyzf ’c dfKl hox dI mµg kry pr iemIgryÈn aiDkfrI Ausƒ nFh kr dyx. AunHF muqfbk ieh musfPr kYnyzf ivc hI nhIN sn. iemIgryÈn aiDkfrIaF anusfr nf hI ieh musfPr kYdI sn. AunHF df kihxf sI ik jhfË duafly hiQafrbµd pihrydfr qF musfPrF dI ihPfËq leI hn. so aijhI hflq ivc irt qF hI kIqI jf skdI sI jy iemIgryÈn aiDkfrI iksy musfPr ƒ ‘zIport’ krn df PYslf idµdy. pr Auh aijhf koeI PYslf nhIN sn dy rhy nf ‘lYNizµg’ df qy nf hI ‘zIportyÈn’ df. iemIgryÈn aiDkfrI AunHF ƒ hr hflq ivc irt krnoN rokxf cfhuµdy sn ies leI AunHF ny ‘dyrI kro’ (Delay) dI pfilsI apxfeI. ‘dyrI kro’ dI ies pfilsI dy iqµn mksd sn. pihlf ieh ik musfPr BuwK-ipafs dy sqfey vfps jfx leI mËbUr ho jfxgy. dUsrf ieh ik jhfË dI ikÈq tuwtx qy jhfË vfps cly jfvygf. qIsrf ieh sI ik ihµdusqfnI kys adflq ivc iljfx ’c sPl nhIN hoxgy.

rIz ƒ ies gwl df pqf sI ik jhfË dI aglI ikÈq qfrn dI qrIk 11 jUn hY. jy ihµdusqfnI mOky isr ikÈq nf qfr skdy qF srkfr iksy kfƒnI Jmyly ’c pYx qoN ibnF hI ies jhfË qoN KihVf Cuzf skdI sI. ies leI rIz ny pUry jqn kIqy ik ihµdusqfnI jhfË dI ikÈq nf qfr skx. ies kµm ivc rIz ƒ Etfvf ivcly Aus dy Auprly aiDkfrIaF df pUrf pUrf smrQn sI. dyrI krn leI rIz ny musfPrF dI zfktrI krvfAux leI byloVI dyr lgvfeI. AunHF idnF ivc afAux vfly prvfsIaF df bVf sfdf ijhf mYzIkl huµdf sI. pr rIz ny ieh mYzIkl bhuq hI brIkI vflf krvfieaf. ijhVf kµm kuJ GµitaF df sI Aus AuWqy hPqy qoN iËafdf smF nÈt kIqf. mYzIkl pihlI jUn ƒ Kqm hoieaf. ies qoN bfad musfPrF ƒ borz afP ienkuafrI dy sfhmxy iljfieaf jFdf ijs df ik iek ‘tYst kys’ bx skdf sI. rIz ny Auh vIh bµdy borz sfhmxy ilafAuxy ÈurU kr ley ijhVy ik pihlF kYnyzf ivc rih gey sn. ienHF ivcoN kuJ qF lµG lYx idwqy pr bfkIaF df aYvyN PjUl df rwtf pf ilaf isrP dyrI krn dy ierfdy nfl. 9 jUn ƒ kYnyzf ivc pihlF rih gey bµidaF df kys muwikaf. hux rIz ny AunHF bµidaF ƒ borz sfhmxy ilafAuxf ÈurU kr idwqf jo mYzIklI aniPwt sn ikAuNik AunHF ƒ ibnF iksy afrzrË-ien-kONsl ƒ ivc ilaFidaF isrP zfktrI dI ibnF qy zIport kIqf jf skdf sI qy AunHF df ‘tYst kys’ nhIN sI bx skdf. srkfr ƒ bVI afs sI ik ihµdusqfnI 11 jUn ƒ ikÈq nhIN qfr skxgy qy nqIjy vjoN jfpfnI afpxy jhfË aqy iesdy musfPrF ƒ vfps lY jfxgy. pr vYnkUvr dy ihµdusqfnIaF ny srkfr dI ies afs ’qy vI pfxI Pyr idwqf. AunHF ny Pµz iekwTf kIqf qy 10 jUn ƒ jhfË dI ikÈq qfr idwqI.

iemIgryÈn zIpfrtmYNt dyrI kro dI afpxI pfilsI ƒ lgfqfr jfrI rwK irhf sI. rIz ny dyrI krn dy mksd nfl borz afP ienkuafrI dy iek mYNbr imstr aYlIan ƒ mwlo-mwlI inkfly iek kµm dy bhfny vYnkUvr qoN bfhr Byj idwqf qF ju borz dy PYsilaF ƒ lyt kIqf jf sky.(8) ieh sfrI dyrI iemIgryÈn aYkt dy sYkÈn 33 anusfr gYr-kfƒnI sI. aYkt df sYkÈn 33 kihµdf sI ik ‘‘Auh musfPr ijhVy ik iemIgryÈn aiDkfrIaF dI ihrfsq ivc hox AunHF dI jldI qoN jldI pVqfl hoxI cfhIdI hY qy Porn AunHF ƒ Auqfiraf jF rIjYkt kIqf jfxf cfhIdf hY.’’ pr iemIgryÈn aiDkfrI aijhf nhIN sn kr rhy. hux qIk isrP do sLRyxIaF df hI PYslf hoieaf sI: kYnyzf ’c pihlF rih cuwky 20 bµidaF df aqy mYzIklI aniPwt 88 bµidaF df. ienHF qoN ibnF iksy vI hor musfPr bfry koeI PYslf nhIN sI idwqf jf irhf- nf dfKly df nf zIportyÈn df. ienHF dy ÈRyxIaF qoN ibnF pitaflf irafsq dy rihx vfly vjLIr isµG df aYsf kys sI ijs ivc ibafn ho cuwky sn, gvfh Bugq cuwky sn, bihs ho cuwkI pr koeI PYslf nhIN sI idwqf jf irhf. ihµdusqfnIaF dy vkIl brz ƒ pUrI afs sI ik vjLIr isµG dy kys ivc iemIgryÈn aiDkfrIaF ƒ PYslf dyx leI mËbUr kIqf jf skdf hY. ies leI Aus ny 20 jUn ƒ suprIm kort kol irt afP mYnzyms (Writ of Manadamus- ies ivc AuprlI adflq hyTlI adflq ƒ iksy Kfs kys df PYslf dyx leI afrzr kr skdI hY) leI arËI kIqI. suprIm kort ny bihs leI 22 jUn df idn nIXq kIqf. pr ieh bihs nf ho skI. adflq mulqvI krnI peI ikAuNik iemIgryÈn zIpfrtmYNt df hYz mYlkm rIz hfËr nhIN sI hoieaf. rIz ny smn hI nhIN sI ley. Auh smnF qoN zrdf luk igaf sI. (9) kYnyzIan kfƒn nfl ies qoN vwzf mKOl kI ho skdf sI?

mYlkm rIz ny suprIm kort ivc pyÈ nf hox df kfrn dsidaF Etfvf ƒ qfr idwqI, ‘‘ieh krnf hI pYxf sI. ieh gwl XkInI hY ik jy mfmlf adflq ivc igaf qF asIN hfr jfvFgy qy nf isrP ieh jhfË sgoN hor vI bhuq sfry ihµdU sPlqf pUrvk kYnyzf ’c af Auqrngy.’’ (10) 23 jUn dI rfq ƒ vYnkUvr ’c nslvfdI goiraF dI iek vwzI mIitµg hoeI ijs df muwK bulfrf nslvfdI torI aYm pI stIvnË sI. stIvnË ny Èryafm kYnyzIan adflqF aqy jwjF ’c byBrosgI jLfhr kridaF afiKaf, ‘‘birtÈ kolµbIaf dI suprIm kort ivc awjkwlH aijhy jwj hn ijhVy ik afm lok-rfie aqy iemIgryÈn aYkt ivruwD PYslf dyx leI iqafr hn. kuJ lok puwCdy hn, ‘qusIN ieh kys adflqF ivc ikAuN nhIN iljFdy? myrf kihxf hY ik asIN adflq ivc jfx ƒ iqafr hF pr jy ikDry koeI iemfndfr adflq hovy qF.’’ (11) jUn 24 ƒ rIz Pyr Etfvf ƒ qfr idµdf hY, ‘‘kfƒnI slfhkfr kys adflqF ivc iljfx leI kfhly hn. stIvnË myry nfl sihmq hY ik aijhf nhIN hox dyxf cfhIdf. asIN cfhuµdy hF ik kys qd hI adflq ivc jfvy jy hor koeI cfrf nf rhy aqy ieQy iemIgryÈn aiDkfrIaF ƒ kys ƒ adflq ivc jfxo rokx leI hr sfDn vrqxf cfhIdf hY.’’ (12)

ihµdusqfnIaF dy vkIl imstr brz ny kys adflq ivc iljfx leI vwD qoN vwD koiÈÈ kr leI sI. pr kYnyzIan srkfr ny Aus dI koeI vI koiÈÈ kfmXfb nhIN sI hox idwqI. brz ƒ hux spwÈt ho igaf sI ik srkfr ny kys adflq ivc nhIN jfx dyxf cfhy Ausƒ koeI vI qrIkf ikAuN nf vrqxf pvy. ies qoN ielfvf dyrI, kYd vflIaF hflqF aqy BuwK qy ipafs kfrn jhfË Auqy musfPrF dI hflq bVI BYVI sI. aijhIaF drdnfk hflqF ivc hor ikµnI ku dyr ieµqËfr kIqI jf skdI sI? so mjbUrI vws imstr brz ƒ srkfr dI Auh hI pyÈkÈ mµnxI peI jo srkfr ny 27 meI ƒ Aus ƒ kIqI sI. srkfr dy kfƒnI slfhkfrF ny 24 jUn ƒ Aus qoN ilKqI rUp ivc afpxIaF ÈrqF mMnvfeIaF. ienHF anusfr iksy iek bµdy df ‘tYst kys’ ÈurU kIqf jfxf sI. borz afp ienkuafrI vloN zIportyÈn df PYslf idwqy jfx dI sUrq ivc brz vloN suprIm kort dy jwj kol ‘irt afP hybIas kfrps’ leI arËI kIqI jfxI sI pr AuQy brz ny bihs nhIN sI krnI qy jfxbuJ ky kys hfrnf sI (Èfied ieh lukvIN Èrq sI ik irt jsits mrPI kol hI kIqI jfxI sI ijs ny ik ‘pnfmf mfrU’ dy kys ivc irt prdfn nhIN sI kIqI)

ies qoN bfad jo kuJ hoieaf Aus df iËkr ies inwky lyK ’c ivsQfr nfl nhIN kIqf jf skdf. srkfr vloN imstr brz qoN Ëor nfl ieh ÈrqF mµnvf lYx df mqlb sI: ihµdusqfnIaF dI hfr- kfƒn dI hfr- qy srkfr dI ijwq. ijnHF adflqF ivc srkfr jfxoN zrdI sI AunHF adflqF ivc jfx qoN pihlF srkfr ny afpxI ijwq XkInI bxf leI sI. kYnyzIan kfƒn muqfbk ihµdusqfnIaF dI ijwq dy jo rsqy sn Auh srkfr ny bµd kr ley sn. ihµdusqfnIaF ny kys leI vwzy qoN vwzy vkIlF ƒ krn dI koiÈÈ kIqI pr AunHF ny ieh kys lYx qoN nFh kr idwqI ikAuNik AunHF ƒ pqf sI ik hux kfƒn dI ijwq nhIN ho skxI. vYnkUvr dI ‘mYkrOsn aYNz hfrps’ nF dI mÈhUr lfa Prm ny ieh kihµidaF kys lYx qoN nFh kIqI, ‘‘ieh mfmlf hux kfƒn dy Gyry ivc nhIN irhf. hux ieh mfmlf kfƒn dI QF nYÈnl pfilsI aqy izplomysI df svfl bx cuwkf hY.’’ (13) ies qoN awgy Auh kuJ hI hoieaf jo hoxf sI. 25 jUn ƒ munÈI isµG nF df bµdf tYst kys leI borz afP ienkuafrI dy sfhmxy ilaFdf igaf, Aus borz dy sfhmxy ijs dy iqµnoN mYNbr iemIgryÈn aiDkfrI sn qy Kud mYlkm rIz borz df prDfn. ies borz bfry imstr brz ny TIk hI iliKaf sI, ‘‘prosIikAUtrË hI jwj bxI bYTy hn.’’ munÈI isµG ny borz ƒ dwisaf ik Aus ny klkwqy qoN iswDf afAux dI koiÈÈ kIqI sI. ieµzIaf ’c Aus dI 8400 zflr dI ËmIn sI aqy Auh Pfrmr sI qy Pfrimµg krnI cfhuµdf sI. pr borz ny AusdI iksy vI gwl df XkIn nf mµnidaF zIportyÈn df afrzr idwqf. imstr brz ny suprIm kort dy jwj mrPI kol irt afP hybIas kfrps leI arËI kIqI qy srkfr nfl qih hoeIaF ÈrqF anusfr bihs nf kIqI qy jfxbuJ ky kys hfiraf. kYnyzf dy ieiqhfs ivc ieh gwl Èfied pihlI vfr vfprI sI jdoN srkfr vloN iksy vkIl ƒ mjbUr kIqf igaf sI ik Auh ibnF bihs kIiqaF afpxf kys hfry. apIl kyrt ivc 29 qy 30 jUn ƒ kys dI suxvfeI hoeI. imstr brz ny ies gwl ’qy muV muV Ëor idwqf ik munÈI isµG Pfrmr hY. apIl kort df kihxf sI ik borz ny BfvyN ibnF sbUqF qoN munÈI isµG ƒ Pfrmr mµnxoN nFh kIqI hY pr borz dy kIqy PYsilaF qy apIl kort dubfrf ivcfr (Review) nhIN kr skdf. 6 julfeI ƒ apIl kort ny afpxf PYslf suxfieaf ijs ivc borz afP ienkuafrI vloN idwqy zIportyÈn dy PYsly ƒ kfiem rwiKaf igaf. ies tYst kys dy afDfr ’qy 25 julfeI ƒ kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ kYnyzf qoN zIport kIqf igaf.

so ieh hY kYnyzIan srkfr dy Aus ‘iensfP’ dI sµKyp khfxI jo Aus ny kfmfgftf mfrU dy musfPrF ƒ idwqf.

(ieh lyK pihlI vfr vqn dy pihly aMk (julfeI/agsq/sqMbr 1989) ivwc Cipaf sI. vqn df ieh aMk kfmfgftfmfrU Gtnf dI 75vIN vrHygZ smyN kfmfgftf mfrU ivsLysL aMk vjoN pRkfisLq kIqf igaf sI.)

hvfly:

1[ imstr brz dI 21 jUn, 1914 nUM vYnkUvr `c kIqI spIc.
2[ GrogI mfmilaF dy vjLIr imstr rocy df hfAUs afP kfmnjL `c idwqf ibafn.
3[ Dr. Hugh Johnston, The Voyage of Komaga Maru, p. 36
4[ iemIgrysLn aYkt, sYksLn 33, pYrHf XI
5[ imstr brz dI 21 jUn, 1914 nUM vYnkUvr `c kIqI spIc.
6[ Robie L. Reid, B.C. Historical Quarterly, Jan. 1941, pp. 2-3. (rObI rIz kfmfgftf mfrU dy mfmly `c kYnyzf srkfr df sInIar lIgl azvfeIjLr sI.)
7[ imstr brz dI 21 jUn, 1914 nUM vYnkUvr `c kIqI spIc.
8[ Dr. Hugh Johnston, The Voyage of Komaga Maru, p. 36
9[ Robie L. Reid, B.C. Historical Quarterly, Jan. 1941, p 11.
10[ (vYnkUvr dy torI aYm pI) stIvnjL dI PfeIl, sPf 235[
11[ prOivMns aKbfr, jUn 1914[
12[stIvnjL dI PfeIl, sPf 365[
13[ Dr. Hugh Johnston, The Voyage of Komaga Maru, p. 57