imsIsfgf-(kulivMdr Kihrf) 30 jnvrI dI
dupihr nUM sMq isMG syKoN hfl ivwc ‘pMjfbI klmF df kfPlf trFto’ vwloN
krvfey gey “kivqf idvs” ivwc ijwQy kvI drbfr krvfieaf igaf EQy virafm
isMG sMDU aqy AuNkfrpRIq vwloN zf[ suKpfl dy kfiv sMgihR ‘rhxu ikQfAU
nfih’ aqy suirMdr cfhl dI kfiv pusqk ‘kuMjIaF’ bfry prcy pVHy gey. ies
qoN ielfvf AuNkfrpRIq vwloN gLjLl dy arUjL bfry vI prcf piVHaf igaf.
smfgm dy sLurU ivwc kvI drbfr kIqf igaf ijs ivwc gurdyv cOhfn, prvIn
kOr, kuldIp kOr igwl, ipafrf isMG kuwdovfl, prmjIq iZwloN, nvqyj BfrqI,
virafm sMDU, AuNkfrpRIq, zf[ suKpfl, aPLjLfl nvId, pfiksqfn qoN afey
hoey Kfild iekbfl Xfisr aqy gurdfs imnhfs ny afpxIaF rcnfvF sFJIaF
kIqIaF.
ies qoN bfad AuNkfrpRIq vwloN “gLjLl aqy Aus dIaF KuwlHF” nF df prcf
piVHaf igaf ijs ivwc AunHF ikhf ik “kfiv-klf ivwc klfqimk ‘sMjmqf’ aqy
‘pRgtfa’ df isKr, “gLjLl” dy rUp ivwc sfhmxy afAuNdf hY. kfiv klf rfhIN
aMdrly-nfd qIk phuMc vfsqy “gLjLLl” dI ivDf sB qoN AuWqm, ivlwKx aqy
iewko iewk hY.” AunHF ikhf ik bhuq sfry lok gLjLl ivwc KuwlHF dI vkflq
krdy hn jdik aijhf krnf iksy kudrqI vhfa `c Kll pfAux vFg hY. AunHF ikhf
ik bihr-vjLn jF arUjL dy Kfsy ivwc iksy vI qrHF dI KuwlH dI nf kdI
guMjfiesL hoeI hY aqy nf ho skdI hY. AunHF ikhf ik kuJ lokF df kihxf hY
ik gLjLl dI bMidsL inBfAuNidaF hoieaF kvI df kfiv-Purnf akfivk ho jFdf
hY jdik hkIkq ieh hY ik jdoN kvI gLjLl dy suBfa nflL iek-imk ho jFdf hY
qF iPr “iPt” hox leI/krn leI Aucyc nhIN krnf pYNdf sgoN kfiv-Purnf
afpxy-afp hI iksy nf iksy bihr ivwc Zl ky pysL huMdf hY. AunHF ikhf ik
ies avsQf qwk phuMcx leI kfiv-sfDnf dI loV huMdI hY aqy kvI nUM ivsQfr
dy Bfr qoN mukq aqy iswKx leI iqafr hoxf pYNdf hY.
ies prcy bfry bolidaF gurdyv cOhfn ny svfl kIqf ik gLjLl nUM iks afDfr
`qy sB qoN awgy dI isnP ikhf jf skdf hY jdoN ies dy hr sLyar ivwc iKafl
df bdl huMdf hY jdik kivqf iewk iKafl nUM inBfAuNdI hY. jvfb ivc
AuNkfrpRIq ny ikhf ik sfihq dIaF bfkI ivDfvF ivc ivsQfr rcnf dI loV
huMdf hY jdik gLjLl bhuq QoVHy sLbdF ivc bhuq asrdfiek aqy klfqimk gwl
kih jFdI hY. nvqyj BfrqI hurHF ny ikhf ik gLjLl ivwc iKafl dI KuwlH hox
krky hI aMgRyjLI lyKkF ivwc ieh ivDf pRclq ho rhI hY pr kudrqI irdm nUM
arUjL dIaF 72 vMngIaF ‘c bMnHxf kudrq dy vrqfry nUM sMkocx vFg hY. zf[
suKpfl ny ikhf ik gLjLl dI vwzI mjbUrI ieh hY ik ies ivwc iKafl df
duhrfa bhuq huMdf hY. Xfisr sfihb ny ikhf ik AurdU gLjLl ivwc ipCly 300
sflF qoN sfkI-pYmfnf hI BfrU rhy hn aqy PYjL aihmd PLYjL qoN bfad gLjLl
df muhFdrf bdilaf hY. virafm sMDU hurF ikhf ik dr-asl lyKk vwloN vsqU dI
cox aqy ies ipwCy lyKk df njLrIaf hI ilKq dI ivDf nUM inrDfirq krdf hY.
zf[ suKpfl dI ikqfb, ‘rhxu ikQfAU nfih’ bfry bolidaF virafm isMG sMDU ny
ikhf ik suKpfl dI kivqf isrP pMjfbI dI hI kivqf nhIN sgoN ivsLv dI kivqf
hY ijs ivwc sfry sMsfr dy msilaF df ijLkr hY. AunHF ikhf ik bfby nfnk
vrgy afpxy puriKaF qoN iswKI hoeI sLfbidk lVfeI sdkf suKpfl ienHF
vzyiraF qoN ley hoey sLbdF nflL ‘hux’ dy bfbrF nflL lVdI hoeI kivqf ilK
irhf hY. suKpfl dI kivqf nUM ‘ijLMdgI dy iKVdy rMgLF nUM mfnx leI’ mfhOl
iqafr krdI kivqf dwsidaF virafm sMDU hurF ikhf ik suKpfl nf-iDiraF dI
iDr bxky jUJx df aYlfn krdf hY. Dfrimk pirpyK qoN suKpfl dI kivqf nUM
ivcfridaF AunHF ikhf ik asIN ‘BgfAuqI’ nUM ismrn dy josL ivwc, ‘sMq’ nUM
bhuq ipwCy Cwz afey hF aqy bdlf lYx ivwc PLKr mihsUs krn lwg pey hF jdik
suKpfl dI kivqf sfzy aMdr suwqy hoey ‘sMq’ nUM jgf ky Aus nUM qlvfr dI
jgHf mlHm dI zwbI PVfAuNdI hY. AunHF ny ikhf ik sfzI ‘sLhId’ hox jF mr
jfx nUM pihl dyx dI rucI ny ijLMdgI dI KUbsUrqI vwloN sfzIaF awKF bMd kr
idwqIaF hn aqy asIN ieh smJx qoN asmrwQ ho gey hF ik asIN sLhId nhIN ho
rhy sgoN Jtky jf rhy hF jF Jtkfey jf rhy hF ijs dy Ault suKpfl sLhIdI dy
ies romFs df AuCfV pfVdf hY. AunHF ikhf ik suKpfl dI kivqf biGafVF dIaF
awKF `c awKF pf ky qwkdI hY aqy byikrk cuwp dy iKlfP aYlfny-jMg krdI hY.
suirMdr cfhl dI ikqfb ‘kuMjIaF’ bfry bolidaF virafm sMDU ny ikhf ik ieh
kivqf sUKm aihsfs dI kivqf hY jo jfnx nflLoN vwD mfxy jfx leI hY---jo
cflLI-pMjfh sfl pihlF dy ipMz df icqrx krdI hY --- ijs ivwc ‘myry ipMz’
(Bfv pMjfb dy ipMz) nUM afqmIaq nflL vyiKaf igaf hY aqy eynI muhwbq nflL
pysL kIqf igaf hY---ijs dI mYN iksy sLfier nflL qulnf qF nhIN krdf pr
ijs ny mYnUM vfirs, pUrn isMG, DnIrfm cfiqRk, isLv aqy igafnI guridwq
isMG dI Xfd qfjLf krvf idwqI hY. AunHF ikhf ik ‘kuMjIaF’ ivclI kivqf
inr-Aucyc aqy sihj nflL ilKI geI kivqf hY jo ‘cwl-icqR’ vrgI hY---ijs
ivwc iewk-bfad-iewk icqR bdldf quiraf jFdf hY aqy ijs nUM ‘idRsL-kfiv’
ikhf jf skdf hY. virafm sMDU ny ikhf ik BFvyN ‘kuMjIaF ivclI kivqf ivwc
suirMdr cfhl ny ijLMdgI nUM aOrq dI njLr nflL hI vyKx dI koisLsL kIqI hY
pr, “aOrq hox df Auh sMqfp ies kivqf dI ijLMmyvfrI nhIN, ijs sMqfp nUM
hor aOrq qy mrd lyKkF ny jLbfn idwqI hY. ies pwKoN vI ieh kivqf vwKrI
hY.”
prvIn kOr ny virafm sMDU dy ivcfrF bfry pRqIkrm kridaF ikhf AunHF ny
suirMdr cfhl dI kivqf nUM Cuitaf ky pysL kIqf hY ijs nflL aOrq vrg df
inrfdr hoieaf hY. ies dy jvfb ivwc bolidaF blbIr kOr sMGyVf ny ikhf ik
BFvyN virafm sMDU dy pypr dIaF pihlIaF lfeInF qoN AunHF nUM vI prvIn kOr
vFg hI sLMkf hoieaf sI pr smuwcy pypr nUM suxn qoN bfad AunHF df Auh
sLMkf dUr ho igaf hY aqy AunHF nUM mihsUs hoieaf hY virafm sMDU ny
iblkul suirMdr cfhl dI ikqfb nflL iensfPL kIqf hY.
AuNkfrpRIq ny XUtopIaf/izstopIaf dy afDfr `qy swjy-pwKI aqy Kwby-pwKI
sfihq nUM pRIBfsLq kridaF ikhf ikhf ik ijwQy XUtopIaf df Durf iewCf hY
EQy izstopIaf df sbMD inwjI zr, iPLkr aqy gLm nflL hY. AunHF ikhf ik
bfby PrId df slok “sBY kuMzF izwTIaF, rhxu ikQfAU nfih” inwjI ‘jIa’ df
izstopIaf hY. AunHF ikhf ik XUtopIaf styt dI sQfpqI dI pRoVqf krdf hY
aqy styt dy hwk ivwc BugqdI ivcfrDfrf nUM swjy-pwKI ikhf jFdf hY jdik
a-styt dy hwk ivwc Bugqx vflLI ivcfrDfrf Kwby-pwKI ivcfrDfrf aKvfAuNdI
hY. aMqrrfsLtrI pwDr `qy ivcr rhy rfjsI mfhOl dy sbMD ivwc AunHF ny nfto
aqy jI-8 gruwpF nUM ‘pUMjIvfd’ dy hwk ivwc Bugqdy XtopIaf dIaF AudfhrxF
dwisaf. zf[ suKpfl dy kfiv sMgihR ‘rhxu ikQfAU nfih’ aqy suirMdr cfhl dI
kfiv pusqk ‘kuMjIaF’ dy XUtopIey nUM AunHF ny ‘swjy-pwKI’ dwsidaF ikhf
ik suirMdr cfhl dI ikqfb dy ipCly kvr `qy amrjIq cMdn vwloN ikqfb dI
pRsMsf bhuq inrmUl hY ijs ivwc cMdn ny suirMdr cfhl dI kivqf nUM ‘suDI
kivqf’ aqy ‘klfisk rcnf’ df drjLf idwqf hY. AuNkfrpRIq ny ikhf ik ‘suDI
kivqf’ ilKI nhIN jf skdI, isrP mihsUsI jf skdI hY jdik ik smkflI sfihq
nUM ‘klfisk sfihq’ df drjLf nhIN idwqf jf skdf ikAuNik ies ny ajy smyN
dI ksvwtI `qy quwlxf huMdf hY. iesy hI qrHF cMdn vwloN suirMdr cfhl dI
kivqf nUM ‘srdl qoN bfhr dI kivqf’ khy jfx `qy pRqIkrm kridaF AunHF ikhf
ik kuMjIaF dI sfrI dI sfrI kivqf hI bIqy dI srdl df ivgocf hY aqy srdl
leI pRfhuxIaF ho geIaF kuVIaF zUMGHy mfnisk ql `qy srdl qoN mukq nhIN.
imsfl idMidaF AunHF ikhf ik ijvyN ‘kuMjIaF’ dI kivqf ‘pRfhuxIaF’ sQfpqI
nUM pRpwk krdI hY, a-sQfpqI qoN qRihMdI hY, AuvyN hI suKpfl dI pusqk qy
ipwTbMd vjoN pysL kivqf “kMbxI” AusdI ‘swjy pwKI’ ivcfrDfrf `qy ‘azol’
mohr hY:
“kMb irhf hY
Auh hwQ
jo kivqf ilK irhf hY
Auh awQrU
jo kivqf qwk irhf hY
Auh ihrdf
ijsdI ieh pIVf hY
kivqf azol hY”
ies kivqf dy sMdrB ivwc, AuNkfrpRIq ny svfl kIqy ik iPr ‘aijhI kivqf’,
“kMb rhy hwQ” jF “awQrU” jF “ihrdy” dI kI lwgdI hY? jF iPr smuwcy rUp
ivwc “kivqf” dI hI kI lwgdI hY? pr iehnF svflF dy juafb ivwc suKpfl hurF
ny kuJ nhIN ikhf.
AuNkfrpRIq ny awgy ikhf ik, “suKpfl, apxIaF kivqfvF aqy lyKF ‘c vfpr rhy
jF vfpr cuwky bfry “KbrF” vFg ivcfr pysL krdf hY. aMkVy, qfrIKF, Bfvuk
krnIaF qsvIrF smyq. “pMjfb”, “akfl qKq”, “gujrfq”, “ksLmIr”, “hfsLmIN”,
“ierfk”, “afm bMdf” ‘c Auh “afm bMdy” dy sQfipq /pRcwilq ibMbF nUM hI
duhrfAuNdf hY. ievyN krky Auh “afm bMdy” nUM DrmIaF vloN pRcfry jFdy
“Bfxy” ‘c idRV krI jfx qoN vwD kuJ nhIN kr irhf.”
AuNkfrpRIq df njLrIaf sI ik lyKk nUM ilqfVy jf rhy vrg dy hflfq bfr bfr
ilK ky hI “surKrU” nhIN ho jfxf cfhIdf sgoN ies qRfsdI Bry jmUd nUM qoVn
leI apxy icMqn rfhIN jUJxf cfhIdf hY. ies dy jvfb ivwc virafm sMDU ny
ikhf ik ieh suKpfl dI kivqf dy swjy-pwKI nf hox dI insLfnI hY ik kMb rhy
mfhOl ivwc vI Aus dI kivqf azol KVHI hY. AUnHF ikhf ik suKpfl dI kivqf
rijLstYNs dI kivqf hY ijs ivwc kivqf dIaF afKrI lfeInF lyKk dI idRsLtI
pysL krdIaF hn. AunHF ieh vI ikhf ik jy koeI lyKk lyKk hox dy nflL nflL
sMGrsL ivwc vI ihwsf pf skdf hY qF DMnBfg pr jy Auh isrP iewk pfsy hI
kMm kr skdf hY qF krn idAu.
gurdyv cOhfn ny ikhf ik sLfied AuNkfrpRIq dI pVHq ivwc hI ikqy gLlqI rhI
hY jo Auh suKpfl dI kivqf nUM swjy-pwKI smJ igaf hY jF iPr Aus ny afpxy
lyK df isrlyK hI aijhf rwK ilaf hY ik Aus nUM inBfAux ivwc hI jLor lf
idwqf hY.
suKpfl ny ikhf ik iekwlf bMdf ikMnf ku bdlfa ilaf skdf hY, pr Auh cIk qF
mfr skdf hY. AunHF ikhf ik lyKk df kMm ieh ihsfb-ikqfb krnf nhIN huMdf
ik Aus dy kfrj nflL kuJ bdldf hY jF nhIN, Aus df kMm qF afpxf kfrj krnf
huMdf hY. AunHF ikhf ik iksy sfihq nUM kuJ sLbdF nflL pRIBfsLq krnf vI
styt vflLI hI gLlqI krn vFg hY.
nvqyj BfrqI ny ikhf ik lyKk df kMm smfj nUM kurIqIaF df aihsfs krvfAuxf
huMdf hY, Aus dy hwl lwBxf nhIN. apxI dlIl dI pRoVqf ‘c AuhnF imsfl
idMidaF ikhf ik “mMto” df kihxf sI ik Auh qF rfh ivwc quiraF jFidaF
ijwQy ikqy gMdgI vyKdf hY Aus nUM sfPL nhIN krdf sgoN Aus ivwc roVf
mfrdf hY qF ik EQoN lMG rhy lokF nUM Aos gMdgI dI bdbU df aihsfs hovy.
AuNkfrpRIq ny apxy prcy dy sMdrB ivwc BfrqI hurF dI ies dlIl nUM rwd
kridaF lyKk dy “kilafxkfrI” Kfsy nUM aijhI gMdgI BrI KVoq nUM qoVn vflf
afiKaf, nf ik isrPL roVf mfrky “surKurU” hox qIk sImq rihx vflf.
smfgm ‘c hfjLr guridafl bwl hurF ny AuNkfrpRIq dy ivcfrF dI pRoVqf ivsLv
pwDr dy keI nfmvr KwbypwKI icMqkF dy hvfilaF nfl kIqI. AuhnF ikhf ik
pUMjIpqIaF dI mflkI vfly sMsfr pwDr dy mIzIey qoN pysL kIqI jf rhI ‘afm
bMdy’ dI qRfsdI aqy sfihqkfr vloN pysL kIqI jf rhI aijhI smwgrI nUM GoKx
dI loV hY. AuhnF kfPLly nUM aijhy gMBIr aqy aiq loVINdy sfihqk sMvfd
rcfAux leI mubfrkbfd idwqI.
ivnIpYWg qoN ‘sfihq ivcfr mMc` nflL sbMDq gurdIp vwloN Byjy gey ilKqI
ibafn ivwc svfl kIqf igaf sI ik jdoN ijLMdgI dy iksy vI rUp ivwc
Kwby-pwKI ivcfrDfrf dI hoNd njLr nhIN af rhI qF iPr sfihq dy rUp ivwc hI
ies dI afs ikAuN kIqI jf rhI hY? bhuq sfry ienklfbI ivcfrDfrf nflL juVy
rhy nfmvr lyKkF dy srkfrI snmfnF leI qqpr ho jfx dIaF AudfhrxF idMidaF
AunHF ny svfl KVHy kIqy ik jdoN Kwby-pwKI ivcfrDfrf dy mohrI smJy jFdy
lyKkF ivwcoN hI ieh ivcfrDfrf ivKfeI nhIN dy rhI qF afm lyKk koloN ies
dI ikMnI ku afs kIqI jf skdI hY?
imQy smyN qoN ikqy vwD lMbI cwlI ies BKvIN ivcfr crcf ‘c Auprokq qoN
ielfvf vkIl klyr, ajIq isMG rKVf, amrjIq kOr imnhfs, lfl isMG sMGyVf,
jrnYl isMG khfxIkfr, jsivMdr sMDU, suKdyv DflIvflL, mnmohn isMG gulftI,
brijMdr kOr gulftI, afid ny Bfg ilaf aqy ies dOrfn hyT ilKy pRmuwK svfl
AuWBr ky sfhmxy afey:
1[ lyKk dI afm bMdy pRqI kI pRqIbwDqf hY?
2[ kI lyKk nUM afm bMdy dI qRfsdI df hU-b-hU ibafn krky ‘surKurU’ ho
jfxf cfhIdf hY, jF ies ‘c bdlfa `qy
Poks hoxf cfhIdf hY?
3[ kI lyKk bdl rhy rfjsI smIkrxF ‘c acyq / sucyq rUp ‘c ‘styt’ dI sQfpqI
nUM hI qF idRV nhIN kr
irhf?
4[ mwuKDfrf mIzIey rfhIN “afm lokF” dI pysL kIqI jf rhI qRfsdI dI qrjL
qy, sfihq ‘c pysL ho rhI qRfsdI
kI sfriQk hY?
5[ mOjUdf sfihqk mMc `qy ‘bdlfa qy Poks’ icMqn dIaF kI sImfvF aqy
sMBfvnfvF hn?
6[ kI imQIaF jf cuwkIaF bihrF aqy rfgF ivwc rwdo-bdl jF vfDy dI koeI
sMBfvnf hY jF nhIN? |