‘blYk aYNz blUa sfVHI’ GrylU ihMsf dI
vfrqf
(lyKk kml iZwloN)
ipCly idnI ‘blYk aYNz blUa sfVHI’ nF dI iek ikqfb pVHx nUM imlI. ieh ikqfb
kml iZwloN dI svY-jIvnI hY. Ausdy hwzIN hMzfey dI vfrqf. kml iZwloN mYtro
vYnkUvr dI vsnIk hY. aMgryjLI ivc ilKI ieh ikqfb vihsLI pqI vwloN kIqy
jLulmF dI gfQf hY. 292 siPLaF ivc PYlI ies ikqfb nUM ‘lots spIikMg aYNz
rfeIitMg srI, bI sI’ ny Cfipaf hY.
lyKk afpxy mF-bfp nfl solHF sfl dI Aumr ivc knyzf afeI. Auh nON BYx-BrfvF
ivwcoN swqvyN nMbr `qy hY. knyzf `c jd Ausny bfrHvIN jmfq pfs kIqI, mfipaF
ny Aus leI vr lwBxf sLurU kr idwqf. CyqIN hI mfipaF ny iewk piVHaf-iliKaf
qy sohxf- sunwKf muMzf Aus leI vr cux ilaf. muMzf knyzf ivc pVHfeI krn
afieaf hoieaf sI. muMzy dy pirvfr df ieMzIaf ivc cMgf kfrobfr sI. lyKk nUM
Ausdy mfipaF ny vr cunx lwigaF AusdI mrjLI nhIN puwCI pr lyKk KusL sI. Aus
nUM afpxf vr afpxIaF hor BYxF dy GrvfilaF nfloN ijafdf piVHaf qy sohxf
lwgf. pr Auh vihsLI inkilaf. rwj ky sLrfb pINdf. lyKk nUM kuwtdf. isLkfieq
nf krn aqy horF nUM nf dwsx dI DmkI idMdf afKdf ik Auh lyKk qy Ausdy
mfipaF nUM mfr dyvygf. kml iZwloN ies jLulm nUM cuwp-cfp sihx krdI rhI.
idno-idn mfr-kuwt vDdI geI. do bwcy ho gey. Auh vYnkUvr qoN ieMzIaf rihx
leI cly gey. AuWQy Grvfly dy nfl-nfl AusdI mF qy pRIvfr dy hor jIa vI lyKk
nfl bdslUkI krdy. AuQy do hor bwcy pYdf ho gey. bhuq sfl lyKk aiqafcfr
sihMdI rhI. iPr Aus aMdr bl Aupijaf qy Aus ny jLulm ivruD lVHx dI Tfx leI.
Aus leI rsqy sfPL hox lwgy qy Auh afpxy blbUqy `qy bwicaF df pflx-posx krn
lwgI. Grvfly dI AunHF pfxIaF ivc hI zuwb ky mOq ho geI, ijnHF pfxIaF ivc
kdy Auh lyKk nUM Dwk ky mfrnf cfhuMdf sI. awj-kwlH lyKk kol afpxf Gr hY.
bwcy pVH-ilK gey hn. vwzI bytI df ivafh ho igaf hY. lyKk jLulm Jwl rhIaF
aOrqF nUM julm nfl twkr lYx leI pRyrdI hY. Auh ryzIE, tYlIivjLn aqy iewkTF
ivc jf ky afpxI gfQf suxfAuNdI hY qF ik horF nUM rfh idKf sky.
ikqfb pVHidaF lUMa-kMZy KVHy ho gey. aYnF jLulm koeI ikvyN kr lYNdf hY!
aYnf jLulm koeI ikvyN sih lYNdf hY! pfT kridaF jLulm krn vfly `qy hrKL
afieaf qy julm sihx vflI qy qrs. iPr iKJ vI afeI ik ikEN Auh vfr-vfr Ausdy
cuMgl `coN inkl ky vfps prq jFdI rhI. Auh nvIN afs nfl Aus kol muV jFdI ik
sLfied ies vfr Auh suDr jfvy.
ikqfb dy aKIr ivc ibrqFqkfr dy cfrF bwicaF vwloN kuJ sqrF idwqIaF geIaF
hn. puwqr, tonI dI iek sqr vfr-vfr Xfd afAuNdI hY. Aus ny iliKaf hY:
ijwQoN qwk mYnUM Xfd hY, myrf ipqf iewk cMgf ivakqI sI pr Auh dusLt vI sI,
ijhVf bhuq sLrfb pINdf sI. ies ikqfb ivwcoN Auh cMgf ivakqI gfieb hY. lyKk
Ausdy jLulmF df KulH ky vrnx krdI hY pr AusdI iksy vI aCfeI df ijLkr krn
lwgI sLrmf jFdI hY. ieh vI ho skdf hY ik aYny qsIihaF nUM JwlidaF Auh Aus
bMdy df cMgf pfsf dyKx qoN asmrwQ ho geI hovy. ikqfb lyKk jF Ausdy
‘afpixaF’ dIaF kmjLorIaF dI vI gwl nhIN krdI. jy ieh ijLkr ho vI jFdf qF
ihMsf iPr vI AunHIN hI inMdxXog huMdI, ijMnI hux hY pr ies nfl ikqfb ivc
hor sMquln af jFdf aqy Aus afdmI dy vqIry nUM smJx ivc asfnI huMdI. ikqfb
dy mgrly ihwsy nUM pVHidaF ikqy ikqy iek Drm dy pRcfr dI Jlk peI. ieh
suBfivk vI ho skdf hY. Aus Dfrimk asQfn dy lokF ny aOKy vyly lyKk dI bFh
PVI qy Ausdy mnobl nUM AuWpr cuwikaf. ieh ikqfb ihMsfgRsq aOrqF nUM ihMsk
dy cuMgl `coN inklx leI pRyrdI hY. (hrpRIq syKf)
pMjfbI bolI dI ivrfsq
(lyKk zf: sfDU isMG)
‘pMjfbI bolI dI ivrfsq’ nF dI ikqfb swjrI hI CpI hY. 285 siPLaF dI ieh
ikqfb zf: sfDU isMG dI myhnq df nqIjf hY. cyqnf pRkfsLn ny ies nUM Cfipaf
hY.
ies ikqfb ivc pMjfbI bolI nfl sbMDq AunHF kuJ sLbdF
aqy muhfviraF nUM sFiBaf igaf hY, ijhVy bol-cfl ivc qF vrqy jFdy hn pr Auh
ilKqI rUp ivc nhIN imldy.
ikqfb dy muZly lyK ‘pMjfbI bolI df sLbd BMzfr’ ivc lyKk pMjfbI bolI dI
amIrI dI gwl kridaF ilKdf hY:
Audfhrx vjoN kwpiVaF dy rMgF dI gwl kridaF awj-kwlH krIm, kokf kolf,
ipMk qy aOrYNj klrF df ijLkr afm suxn ivwc afAuNdf hY. pr kI sfzI rMgF dI
dunIaF eynI hI grIb hY ik ienHF df sDfrn ijLkr krn leI vI sfnUM aMgRyjLI
vwl Jfkxf pvy? nhIN, ievyN qF kqeI nhIN hY. sfzy kolL nIly, pIlLy, lfl,
kflLy, icwty, hry ijhy buinafdI rMgF qoN ibnHF kysrI, kpfhI, srdeI,
aMgUrI, aMbrI, kQeI, blMBrI, dflcInI, mUMgIaf, ikrmcI, qoqf-rMgI, aMzreI,
iProjLI, bdfmI, ibskutI, lfjvrI, moqIaf, kwdU-moqIaf, vwz-moqIaf, ipafjLI,
hvf-ipafjLI, asmfnI, mihMdI-rMgf, GuwgI rMgf, qrbUjLIaf,Kwtf, sunihrI,
AUdf, gyrUaf, Bgvf, gulfnfrI, AunfbI, jfmxI, gulfbI, slytI, iGAu-kpUrI,
kfsxI, jogIaf, aMbrsIaf, dfKI, KfkI, cFdI-vMnf qy sunihry rMgF dI bfq
pfAux vfly bhuq sfry sLbd mOjUd hn. rMgF dIaF hlkIaF, gUVHIaF qy siPafnIaF
BfhF drsfAux vfly awzry sLbdF qoN ibnHF bhuq hI gUVHy rMgF df ijLkr krn
leI lfl-sUhf, icwtf-sPYd qy pIlf-jLrd ijhy dohry sLbd-juwt hn.
rMgF dI hI gwl qurI hY qF iewQy ies gwl df ijLkr kr dyxf vI jLrUrI hY ik
sfzI bolI ivwc bMidaF dy rMgF leI hor sLbd hn, vflLF leI hor qy zMgrF dy
rMgF leI hor. Audfhrx leI kxk-vMnF jF musLkI rMg kyvl aOrqF-mrdF df hI
huMdf hY. bMidaF df gorf rMg hor hY, zMgrF df hor, zMgrF dy sMdrB ivwc jd
asIN bwgy, gory, pIlLy, sfvy psLU dI gwl krdy hF qF sfzI murfd asloN hI
hor rMgF qoN huMdI hY. mihrU qF kfly ho skdy hn pr iesy rMg dy goky lfKy
huMdy hn. lohI mwJ df rMg iksy hor vsqU dy rMg nfl myl nhIN KFdf. bUry
kyvl Joty-JotIaF hI huMdy hn qy BUsly kuwqy. cIny kbUqr huMdy hn jF kuwkV,
bdlLIaF iqwqr-KMBIaF vI huMdIaF hn. kwkf rMg kyvl bMidaF dy vflLf df huMdf
hY jF iPr kwkf huMdf hY blvMq gfrgI dy biTMzy vflf ryqf. DOly isrPL bMidaF
dy vfl huMdy hn hor pRfxIaF dy nhIN, eys qrHF hI awKF rMgF leI sfzy kolL
awz sLbd hn. rMg-vMngIaF nfl sbMDq aMgRyjLI ivwc aijhI iBMn-iBMn sLbdfvlI
hoey, ies gwl bfry sLwk hY. pr Pyr vI sfzy pVHy-ilKy pMjfbI bgfnI KurlI
ivwc hI mUMh mfr ky KusL huMdy hn.
ies ikqfb ivc lyKk ny pMjfbI jIvn dy bhuq sfry pwKF nfl sMbMDq vsqF leI
vrqy jFdy sLbdF dy arQ dsidaF, AuhnF vsqF dI pMjfbI siBafcfr ivwc QF bfry
vI not drj kIqy hn. ies sMbMD ivwc kuwJ AudfhrnF pysL hn:
Pulky: Pulky df afkfr rotI nfloN vzyrf huMdf hY. Pulky qvI AuWpr pkfey
jFdy hn[[[ lMgrF, jwgF jF hor vzyry smfgmF dy avsr `qy ijwQy vDyry rsd dI
lfgq hovy, afm qOr qy Pulky hI pkfey jFdy hn.
rot: QflI jF keI sUrqF ivc prfq ijwzI vwzI sfrI rotI nUM rot ikhf jFdf hY.
rot pfQIaF jF ghUVI dI awg ivwc pkfieaf jFdf hY[[[ zMgrF dI qMdrusqI ihq
kIqy tUxy jF iksy pIr PkIr dy mjLfr `qy suwKI suwK nUM Auqfrn leI rot pkf
ky vMizaf jFdf hY.
cUrI: iGE qy imwTf pf ky hwQF dy poitaF nflL mlI hoeI rotI nUM cUrI ikhf
jFdf hY. ‘hIr vfirs’ ivwc ies df ijLkr afAux kfrn pMjfbI siBafcfr ivwc
cUrI df ivsLysL sQfn hY.
goq-kunflf: dfl jF duwD afid ivwc kuwtI hoeI cUrI nUM goq-kunflf ikhf jFdf
hY. goq-kunflf sLbd dI vrqoN jLrf iqRskfr sUck arQF ivwc hI kIqI jFdI hY.
jMmx: jMmx Aus lwsI jF dhIN nUM ikhf jFdf hY, ijs nfl duwD nUM jfg lfieaf
jfvy. jMmx nUM jfg vI ikhf jFdf hY.[[[ keI vfr pyNzU BfeIcfry ivwc ieh gwl
bVy mfn nfl khI jFdI hY ik keI pusLqF qoN jMmx sfzy Gr df hI cwilaf af
irhf hY. Gr df jMmx ies gwl df sUck huMdf hY ik sMbMiDq Gr ivwc koeI nf
koeI lvyrf jLrUr irhf hY. lvyry dI sdIvI hoNd nUM lihr bihr df icMn smiJaf
jFdf hY.
sLbdF dy arQ dwsx dy nfl nfl AuhnF bfry kIqIaF ieh siBafcfrk itwpxIaF pfTk
nUM pMjfbI siBafcfr bfry vwzmuwlI jfxkfrI pRdfn krdIaF hn.
ikqfb pVH ky ijwQy pMjfbI bolI dI ivrfsq aqy smrwQf df aihsfs huMdf hY
AuWQy ies gwl df vI aihsfs huMdf hY ik ikMnI vwzI igxqI ivwc pMjfbI dy
sLbd sfzI rojLfnf bolcfl df ihwsf nhIN rhy. jy iehnF sLbdF df koeI ilKqI
irkfrz nf rwiKaf igaf qF afAux vfly bhuq QoVHy smyN ivwc ieh sLbd pMjfbI
bolI dy sLbd BMzfr ivwcoN alop ho jfxgy. aijhf hox nfl pMjfbI bolI nUM iek
bhuq vwzf Gftf pvygf.
ikqfb ivwc sLbdF bfry iksy ieMzYks dI axhoNd bhuq KVkdI hY. ies nfl ikqfb
ivwc sLbdF nUM lwBxf bhuq musLikl bx jFdf hY.
ikqfb dy muZly lyK ivwc lyKk pMjfbI bolI dI smrwQf bfry iswtf kwZidaF
ilKdf hY:
iswty vjoN afiKaf jf skdf hY ik pMjfbI bolI dy sLbd BMzfr dI sImf nUM
aYvyN aigafn vws hI nOlx dI QF jy ies dy klfsIkI ilKqI, lokXfnk qy mOiKk
soimaF nUM pUry isdk qy isrV nfl gOilaf jfey qF ieh bolI kyvl gMBIr qy
sUKm vfrqflfp dIaF loVF hI nhIN, sgoN aDuink ividwaf dy mfiDam dy qOr `qy
vI afpxI smrwQf nUM Aujfgr krn ivwc pUrI qrHF kfrgfr iswD ho skdI hY.
asIN ies vwzmuwlI ikqfb nUM jIa afieaF afKdy hF aqy zf. sfDU isMG horF dy
ies AuWdm dI sLlfGf krdy hF. (hrpRIq syKf)
myry afpxy
suKdyv iswDU
duafbI dI cfhxI vfÜI TyT pMjfbI `c ilKI
myry apxy ikqfb dI dunIaf dyKx ƒ bhuqI vwzI nhIN lgdI. ieh pVHidaF
mYƒ kuJ idn hI pihlF CpI sfieMsdfnF dI sfzy bRihmMz dI iKwcI
postkfrz ijwzI qsvIr df cyqf afAuNdf irhf. hr
bMdy df apxf bRihmMz hY; sfieMsdfnF df hor. dys duafby dy nkodr koÜ
sqluwj dy byt dy ‘vlYqIaF dy ipMz’ AuWDovfÜ qy lfgly ipMzF df vÜ hI
ies ikqfb df jugrfÌIaf hY. ijvyN pfÈ apxI kivqf ƒ apxy ipMz dy
duafÜy dy vIh mIlF dy Gyry dI kivqf dsdf hY, EvyN suKdyv iswDU dI
ikqfb myry apxy iehdy ipMz duafÜy dy vIh mIlF dy ipMzF dy iehdy
apixaF dI vfrqf hY. kruxf (sihanUBUqI-hmdrdI) hI AuWcI-suwcI klf df
gux huMdf hY. ieh gux ies ilKq `c sfkfr hY. ies ivc mOjUd hr jIa
jnOr Bgq kfÜf kuwqf, ihrn, mor qy hor qF hor bdmfÈ vI pfTk ƒ
apxy-apxy lgdy hn. ies ivc soc qy Bfvnf ieksur hY. Bfvnf bfhr nhIN
zuwlHdI iPrdI. Bfvuk sMjm ajoky pMjfbI sfihq ivc durlwB hY.
ieh nkodr lfgly byt dI awDI sdI dI vfrqf hY. ieh ikqfb bIq gey vyly
df mrsIaF nhIN, Auhdf jÈn hY. ieh QF myrI dyKI hoeI hY qy lok vI.
eys leI vI mYN ieh ikqfb cfa nfÜ pVHI qy ieh mYƒ DUh pfAuNdI hY.
sMqfÜI qoN pihlF pMjfbI sfihq ivc poTohfr dI awkfsI huMdI rhI. Pyr
guridwq isMG dI ikqfb myrf ipMz Cpx mgroN mflvf dys dI. duafby dI
AuWqm awkfsI mihMdr isMG rMDfvy ny afpbIqI (nvXug 1985) ivc kIqI sI.
sfDU isMG DfmI dIaF aMgryËI ilKqF ivc vI huiÈafrpurI Jlkfry hn.
prmjIq Jwj dI aMgryËI `c ilKI ikqfb df kucwjI pMjfbI `c kIqf anuvfd
ipwCy ijhy Cipaf sI. jlMDr vfÜy pfsy dI ksr hux suKdyv iswDU ny pUrI
kr idwqI hY.
prvfs qy sMn sMqfÜI vIhvIN sdI dy pMjfb dy mhfn duKFq hn. prvfs dy
bVy lokgIq imÜdy hn, ijnHF ivc aOrq Gr df dilwdr Dox prdysIN kmfeI
krn gey apxy afdmI ƒ dMmF df loBI afK ky afrF lfAuNdI hY. koeI gIq
nhIN dsdf ik Aus afdmI ’qy iksy dy puwq iksy dy pqI qy iksy dy ipAu
’qy kI bIqdI hoAUgI. qfieaf srdfrf isMG ilKq ivc idl psIjx vfÜf
ibafn hY:
ivCVn lwgy myry bfp ny mYƒ ipafr idwqf qy ikhf: Gr df cyqf nf
BuwlIN. qfey ny myrI jwPI BrI; awzIaF cuwk ky myry brobr hoieaf. mYN
rqf ku inivaF. iehny myrf mwQf cuMimaf. jwPI ks leI. isr ’qy ipafr
idwqf. Pyr mUMh prHF ƒ kr ilaf. ikhf kuC nhIN. mYN pihlI vfr qfieaf
roNdf dyiKaf, Auh vI luk ky. (sÌf 40)
lyKk df jnm qF sMqfÜI mgroN df hY, pr bfr coN AuWjV ky afey apxy
GridaF qoN inq sux-sux ky iliKaf dUxI dy phfVy vFg Xfd kIqf ibrqFq
ËbfnI qvfrIÉdfnI df Krf nmUnf hY. ienHF dy ipMz dI muslmfn dfeI
sMqfÜI vyly ipMz hI itkI rhI qy brkqy qoN hrnfm kOr ho geI qy sfrI
Aumr apxf krm inBfeI geI. Auhdy bfry ilKq df afiÉrI vfk hY: jy sfzI
mF brkqy pfiksqfn cly jFdI, qF sfƒ hrnfm kOr ikwQoN lwBxI sI. (sÌf
80)
sMqflI pihlF sfry pMjfbI pwg bMnHdy huMdy sI. ipClI sdI dy ÈurU ivc
prdysI hoey iswKF ny apxI pwg apxy kys apxy hwQIN lfh idwqy. srfBy
vfÜy krqfr isMG dI boidaF vfÜI amrIkf `c iKwcI qsvIr ƒ ÊdrI-ikrqI
bfibaF aYvyN nhIN sI pwg bMnH idwqI. kys kql krvfAux df tuMbvF ibafn
sfDU isMG DfmI dy nfvl mlUky `c hY. blvMq gfrgI ny ies duwK df ibafn
ijvyN apxI khfxI Jwg c kIqf sI, EvyN koeI iswK ilKfrI nhIN kr sikaf.
‘mony iswKF’ ‘rumfl vfÜy iswKF’ dI nvIN Ìsl prdysF dI hI pYdfvfr hY.
sMn pMjfhF qoN bfad Bgq isMG dI rIsy pMjfb c kys ktfAux qy isgtF pIx
df nvF ÌYÈn kimAuinstF `c afm sI qy nfsiqkqf aYvyN vfDU dI. mYN afp
kys kql krvfAux ipwCoN keI sflF bfad kivqf kys ilKI qy muV ky kys rK
ley. sMn 1899 ivc amrIkf `c jf ky vsy pihly pMjfbI sur isMG ipMz dy
bÉÈIÈ isMG iZwloN dI pVdohqI qy rUs do vfrI gey ÊdrI buwD isMG dI
BYx dI dohqI aYirkf sUrq aYNzrsn ny hux jf ky iÌlm trbnË bxfeI hY,
ijs ivc kys lhfAuNdy iswK muMzy df sIn hY qy iehdf bhuqy iswKF ny
burf qF mnfAuxf hI sI. hux qF pMjfb ivc vI iswK twbrF dy pwg vfÜy
ivrly nOjvfn nËr afAuNdy hn. suKdyv iswDU ny kql kys ilKq ivc apxI
hwzbIqI ilKI hY ik iehdy GridaF ’qy kI bIqI; pr apxy mn dI gwl
dwsxoN jk igaf.
nfnkf myÜ ryl gwzI (sÌf 97) `c suKdyv ny nkodr-jlMDr rsqy jmÈyr koÜ
apxy nfnkIN jfx dI svfdlI Xfqrf ilKI hY. ieh qF gfhy-bgfhy nfnkIN
jFdf hoxf, mYN iqMn sfl hr roË nkodroN jlMDr ryk gwzI c kOilj dI
pVHfeI krn jFdf irhf. hux qF nkodr keI kOilj KuwlHy hoey hn, myry
vyly iek vI nf sI. rsqy dy sfry tyÈx – ÈMkr, QfbÜky, jmÈyr qy
lfielpur Éflsf kOilj hflt – dunIaf dy suhxy qoN suhxy tyÈxF qoN vD
ky hn. mYN ies sÌr bfbq ryl gwzI kivqf ilKI hY: eynI lMbI gwzI mYN
hor ikqy nhIN dyKI/ eynI lMbI ijMnf nkodroN jlMDr/ ieh gwzI rukdI
nhIN kdy/ phIey GuMmdy Esy QF afAuNdy rihMdy hn. (CMnf. nvXug 1998).
pMjfbI Drfql (lYNzskyp) dy kudrq dI rux-Jux dy gurbfxI ivc qF
ikDry-ikDry drÈn huMdy hn; pr ajoky sfihq, icqRklf ivc ieh durlB hY.
aiDafqm qoN ibnF vI suMdrqf dI vizafeI huMdI hY. BfeI vIr isMG dI
kivqf ikwkr df ruwK, pUrn isMG dI ikqfb KuwlHy mYdfn, lflf DnI rfm
cfiqRk dI Èfhpur kMZI vfÜI kivqf pyNzU jIvn qy bfrFmfh aqy sMqoK
isMG DIr dI kivqf inwkI slytI sVk df totf pMjfbI lYNzskyp dI
ivwkoilqrIaF imsflF hn. myry apxy df lyKk ieh kMm nsr ivc acyq kr
igaf lgdf hY. suhxI imsfl:
sAux BfdoN dy idnIN mINh pYxy qy Jwl c cihl-pihl ho jfxI. ryq dy
itwby vI hiraflI nfÜ cihkxy. slvfV kfhI dy bUJy vD jfxy. BwKVf vI
hrf-Brf ho jfxf. awk PMBVy hoxy. KwbÜ Gfh jF duwb ho jfxI qy KuMbF
Aug afAuxIaf. quMimaF dIaF vylF vD jfxIaF. gyNdF vfgUM irVHdy iPrny.
ivc ivc psUaF ny Kf vI lYxy. (sÌf 48)
ilKfrI dI ieh iÈkfieq hY ik ienHF dy ipMz dy ÊdrI rÜf isMG dI ikqy
Xfdgfr nhIN bxI; Auhƒ koeI Xfd nhIN krdf. eynf hI bhuq hI nhIN ik
rÜf isMG dy ipMz dy muMzy ny bfby ƒ mn ivc vsf ky qyhu nfÜ ieh lyK
iliKaf hY. Èbd-ismrqI iksy vI pwQr dy buwq nfÜoN vD ky hY. sfzy
sfihq c Blf ikMny ku XfdgfrI Èbd-icqR hn? BUaf cMno, vwzf sfDU soNh
qy qfieaf srdfrf isMG aYsIaF XfdgfrI ilKqF c igxIaF jfieaf krngIaF.
sfDF df ByV ijvyN ajoky pUrbI pMjfb dI isafsq dI iÌlm bxI peI hY.
ieho ijhIaF suwcIaF ikqfbF inq nhIN ilK huMdIaF qy nf hI CpdIaF hn.
pMjfbI pRkfÈk apxy hwQ afey kMpIAUtrF nfÜ klfkfrIaF krno nhIN tÜdy. awj dy
sfzy sB qoN mihMgy icqyry isDfrQ dI ies ikqfb vfsqy AucycI bxfeI qsvIr nfÜ
pRkfÈk ny aYsIaF klfkfrIaF kIqIaF ik srvrk dy icqR dy Qwly inwkf-inwkf
iliKaf sÉI icqRkfr df nF hI nhIN piVHaf jFdf. (amrjIq cMdn)
|